Katip Çelebi'nin Akli İlimler Merkezli Medrese/İlmiye Eleştirisi ve Modern Tarih Yazıcılığındaki Yeri Üzerine

Kâtip Çelebi (1609-1657), düzenli bir medrese eğitimi almayıp kalemiye içinde yetişmiş, tarih, bibliyografya, coğrafya, hey'et (astronomi) gibi sahalarda önemli eserler vermiş bir Osmanlı alim ve bürokratıdır. Bazı eserlerinde "aklî ilimlerin ihmal edildiği, bu konuyla ilgili bazı kitapların müfredattan kaldırıldığı, bu sebeple ilmin gerilediği ve bunun devleti de etkilediği" yönünde dönemin medrese ve ilmiyesini eleştirmiştir.

On Hadji Khalifa's Rational Sciences Based Criticism of Ulema/Madrasah and Place in Modern Historical Writing

Katip Çelebi or Hadji Khalifa as known by the West, who has written numerous works on history, bibliography, geography and astronomy, is a remarkable Ottoman scholar and bureaucrat. Katip Çelebi's most striking aspect is his critique of ulama as being not aware of the importance of rational sciences and removing such sciences from madrasah's curriculum. In the twentieth century, this critique was given a central role by the historians of Ottoman science and thought in explaining the scientific regression in madrasah. This article contends that such use of Katip Çelebi's criticisms on madrasah ignores the historical conditions surrounding the age in which Çelebi made these criticisms and fails to evaluate Ottoman scientific tradition fairly.

___

  • ADIVAR, A.Adnan, Osmanlı Türklerinde İlim, haz. Aykut Kazancıgil-Sevim Tekeli, İstanbul, 2000.
  • ALTAŞ, Eşref, Kâtip Çelebi'de Islahat Düşüncesi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2002.
  • AT AY, Hüseyin, Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi: Medrese programlan-İcazetnameler-Islahat Hareketleri, İstanbul, 1983.
  • AYDIN, Cemil, "Türk bilim Tarihi Yazımında 'Zihniyet', 'Din' ve 'Bilim' İlişkisi", TALİD, c. 2, sy. 4 (Türk Bilim Tarihi), İstanbul, 2004, s. 29-44.
  • AYDIN, Muhammed Şevki, "Medreselerin Gerileyiş Sebepleri Üzerine", Erciyes Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, sy. 4, Kayseri, 1987, s. 321-336.
  • BALTACI, Cahit, XV-XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri, c. I-II, İstanbul, 2005.
  • BİLGE, Mustafa L., İlk Osmanlı Medreseleri, İstanbul, 1984.
  • BİLGİ-Aylık Meslekî Fikir Dergisi (Türkiye Muallimler Birliği Organı), c. XI, sy. 128 (Kasım 1957), İstanbul, 1958.
  • C. ZİLFİ, Madeline, "Kadızâdeliler: Onyedinci Yüzyıl İstanbul'unda Dinde İhyâ Hareketleri", Türkiye Günlüğü, sy. 58, İstanbul, Kasım-Aralık 1999, s. 65-79.
  • DÜZDAG, M. Ertuğrul, Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi Fetvaları Işığında 16. Asır Türk Hayatı, İstanbul, 1983.
  • ERGİN, Osman Nuri, Türkiye Maarif Tarihi, c. I-II, İstanbul, 1939.
  • FAZLIOĞLU, İhsan, "Davud-ı Kayseri", YA YOSA, c. I, İstanbul, 1999, s. 370-371.
  • FAZLIOĞLU, İhsan,, "Osmanlı Coğrafyasında İlmî Hayatın Teşekkülü ve Davud el-Kayserî (656-660/1256- 1261-751/İ350)", Uluslararası Davud el-Kayserî Sempozyumu, Kayseri 1998, s. 25-49.
  • FAZLIOĞLU, İhsan,"İki Ucu Mübhem Bir Köprü: 'Bilim' ile 'Tarih' ya da 'Bilim Tarihi', TALİD, c. 2, sy. 4 (Türk Bilim Tarihi), İstanbul, 2004, s. 9-26.
  • FAZLIOĞLU, İhsan,, "İlk Dönem Osmanlı İlim ve Kültür Hayatında İhvânü's-Safâ ve Abdurrahman Bistâmî",Dîvân İlmî Araştırmalar Dergisi, sy. 2, 1996/2, s. 229-240.
  • FAZLIOĞLU, İhsan,, "Osmanlı Felsefe-Biliminin Arka Planı: Semerkant Matematik Astronomi Okulu", Dîvân ilmî Araştırmalar Dergisi, sy. 14, 2003/1, s. 1-66.
  • FAZLIOĞLU, İhsan,, "Selçuklular Döneminde Anadolu'da Felsefe ve Bilim", Cogito, sy. 29, 2001, s. 166.
  • FAZLIOĞLU, Şükran, "Ta'lîm ile İrşâd Arasında: Erzurumlu İbrahim Hakkı'nm Medrese Ders Müfredatı", Dîvân İlmî Araştırımlar Dergisi, sy. 18 (2005/1), s. 115-173.
  • FAZLIOĞLU, Şükran, "Manzume fi tertîb el-kutub fî el-ulûm ve Osmanlı Medreseleri'ndeki Okutulan Ders Kitapları", Değerler Eğitimi Dergisi, c. I, sy. 1, Ocak 2003, s. 97-110.
  • FAZLIOĞLU, Şükran, "Nebî Efendi-zâde'nin Kaside fî el-kutub el-meşhûre fî el-ulûm'um Göre Bir Medrese Ders Talebesinin Ders ve Kitap Haritası", Kutadgubilig, sy. 3, İstanbul, 2003, s. 191-221.
  • GÖKYAY, Orhan Şaik, "Kâtip Çelebi, Hayatı, Şahsiyeti, Eserleri", Kâtip Çelebi: Hayatı ve Eserleri Hakkında İncelemeler, Ankara, 1991, s. 3-90
  • GÜLEÇ, İsmail, Bir Bibliyografik Biyografi Denemesi: Kâtip Çelebi: Hayatı, Kişiliği, Eserleri ve Keşfü'z-zunûn'u,si?Ltbü, 1998.
  • GÜNDOGDU, Cengiz, "XVII. Yüzyılda Tekke-Medrese Münâsebetleri Açısından Sivâsîler-Kadızâdeliler Mücadelesi", İLAM Araştırma Dergisi, c. Ill, sy. 1, İstanbul, Ocak-Haziran 1998, s.37-72.
  • HIZLI, Melail, "Anadolu'daki Osmanlı Medreseleri: Bir İcmal", Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi (TALİD), c. 2, sy. 4 (Türk Bilim Tarihi), İstanbul, 2004, s. 371-409.
  • HIZLI, Melail,Mahkeme Sicillerine Göre Osmanlı Klasik Dönemi Bursa Medreselerinde Eğitim, Bursa,1997.
  • İBN HALDUN, Mukaddime, neş. Ali Abdülvâhid Vâfî, c. III, Kahire, 1401.
  • İHSANOĞLU, Ekmeleddin, "Osmanlı Medrese Tarihçiliğinin İlk Safhası (1916-1965): Keşif ve Tasarlama Dönemi", Belleten, c. LXIV, sy. 35, Ankara, 2000, s. 541-582.
  • İHSANOĞLU, Ekmeleddin, "Tanzimat Öncesi ve Tanzimat Dönemi Osmanlı Bilim ve Eğitim Anlayışı", 150. Yılında Tanzimat, yay.haz. Hakkı Dursun Yıldız, Ankara, 1992, s. 335-393.
  • İHSANOĞLU, Ekmeleddin, Osmanlılar ve Bilim: Kaynaklar Işığında Bir Keşif, İstanbul, 2003,' "Osmanlı Bilimi Literatürü", Osmanlı Medeniyeti Tarihi(ed. Ekmeleddin İhsanoğlu), c. I, İstanbul, 1999, s. 363-444.
  • İHSANOĞLU, Ekmeleddin, "Osmanlı Eğitim ve Bilim Kurumları", Osmanlı Medeniyeti Tarihi (ed. Ekmeleddinİhsanoğlu), c. I, İstanbul, 1999, s. 223-361.
  • İPŞİRLİ, Mehmet, " Hasan Kâtı el-Akhisarî ve Devlet Düzenine Ait Eseri: Usûlu'l-hikem ® nizâmi'l-âlem", Tarih Enstitüsü Dergisi, sy. 10-11 (1979-1980), İstanbul, 1981, s. 239-278 .
  • İPŞİRLİ, Mehmet,"İlmiye", DİA, c.XXII, İstanbul, 2000, s.141-145.
  • İPŞİRLİ, Mehmet,, "Osmanlı İlmiye Mesleği Hakkında Gözlemler", Osmanlı Araştırmaları, sy. 7-8, İstanbul,1988, s. 273-285.
  • İZGİ, Cevat, Osmanlı Medreselerinde İlim, c. I-II, İstanbul, 1997.
  • KADI SÂİD, Tabakâtül-ümem, neş. Hayât Bû 'Alvân, Beyrut, 1985.
  • KARLIĞA, Bekir, "Yirmisekiz Mehmet Çelebi'nin Yeni Bulunan Bir Fizik Kitabı Tercümesi ve On Sekizinci Yüzyılın Başlarında Osmanlı Düşüncesi", Bilim-Felsefe-Tarih, sy. 1, 1991, s. 277-311
  • KÂTİP ÇELEBİ, Cihannümâ, Matbaa-i Âmire, İstanbul, 1145.
  • KÂTİP ÇELEBİ,", Fezleke-iKâtip Çelebi, c. .1-11, Cerîde-i Havâdis Matbaası, İstanbul, 1286-1287.
  • KÂTİP ÇELEBİ,, Keşfü'z-zunûn an esâmi'1-kütüb ve'l-fünûn, c. I-II, neş. Şerefettin Yaltkaya-Kilisli Rıfat Bilge, İstanbul, 1941-1943 (2. bs. 1971 -1972).
  • KÂTİP ÇELEBİ,, Mîzânü'l-Hakk fî İhtiyâri'l-Ehakk İslâm'da Tenkid ve Tartışma Usulü, neş. Süleyman Uludağ-Mustafa Kara, 3. bs., İstanbul, 2001.
  • KÂTİP ÇELEBİ,, Mîzânü'l-hakk fî ihtiyâri'l-ehakk, Matbaa-i E-buzziyâ, İstanbul, h. 1306; Tasvîr-i Efkâr Matbaası, İstanbul, h. 1280 (Düstûru 7- 'amel li ıslâhı '1-halel ve Aynî Ali Efendi'nin Kavânîn-i Âl-i Osman'ı ile birlikte).
  • KÂTİP ÇELEBİ,, Süllemu'l-vusûlilâ tabakâti'l-fuhûl, Şehit Ali Paşa Ktp., nr. 1877.
  • KÂTİP ÇELEBİ,, Tuhfetü'l-kibâr fî esfâri'l-bihâr (Deniz Savaşları Hakkında Büyüklere Armağan), yay.Orhan Şaik Gökyay, İstanbul, 1973,
  • KÂTİP ÇELEBİ,, Tuhfetü'l-kı'bâr fîesfâri'l-bihâr, Matbaa-i Bahriye, İstanbul, 1329.
  • KAZANCIGİL, Aykut, Osmanlılarda Bilim ve Teknoloji, İstanbul, 1999.
  • Koçi Bey Risalesi, sad: Zuhuri Danışman, İstanbul, 1972.
  • KUTLUER, İlhan, İlim ve Hikmetin Aydınlığında, İstanbul, 2001.
  • KUTLUER, İlhan, "Kâtip Çelebi ve Bilimler: Keşfü'z-zunûn'un Mukaddimesinde "el-'ilm" Kavramı", M.Ü.İlâhîyat Fakültesi Dergisi, sy. 18, İstanbul, 2000, s. 79-99.
  • KUTLUER, İlhan, "İlim", DİA, c. XXII, İstanbul, 2000, s. 109-114.
  • KUTLUER, İlhan, "Keşfü'z-zunûn", DİA, c. XXV, Ankara, 2002, s. 321-322.
  • KUTLUER, İlhan,"Mîzânü'l-Hakk", DİA, c. XXX, İstanbul, 2005, s. 216-218.
  • MUALLİM, Cevdet (İnançalp), Mekteb ve Medrese, haz. Ertuğrul Erüz, İstanbul,, 1978.
  • OCAK, A. Yaşar, "Din ve Düşünce", Osmanlı Medeniyeti Tarihi (ed. Ekmeleddin İhsanoğlu), c. I, s. 109-193.
  • OKUMUŞ, Ejder, "İbn Haldun ve Osmanlı'da Çöküş Tartışmaları", Dîvân İlmî Araştırmalar Dergisi, sy. 6(1999/1), s. 183-209.
  • ÖZ, Mehmet, Osmanlı'da Çözülme ve Gelenekçi Yorumcuları, İstanbul, 1997.
  • SAKAOĞLU, Necdet, Osmanlı Eğitim Tarihi, İstanbul, 1991.
  • SARICAOĞLU, Fikret, "Kâtip Çelebi'nin Otobiyografileri", Tarih Dergisi, sy. 37 (Prof. Dr. İsmet Miroğlu Hatıra Sayısı), İstanbul, 2002, s. 297-317
  • SARIKAYA "Osmanlı Medreselerinde Aklî İlimlerin İhmali Meselesi Üzerine Bazı Mülahazalar", Osmanlı Dünyasında Bilim ve Eğitim Milletlerarası Kongresi, 12-15 Nisan 1999- Tebliğler, İstanbul, 2001, s. 145-158.
  • SARIKAYA, "Osmanlı Medreselerinin Gerilemesi Meselesi: Eleştirel Bir Değerlendirme Denemesi",İslâm Araştırmaları Dergisi, sy. 3, İstanbul, 1999, s. 23-39.
  • ŞEHSUVAROGLU, Bedi N., "llhâm-al mukaddes min-al feyz al akdes risâlesi ve Kâtip Çelebi'nin İlmî Zihniyeti Hakkında Birkaç Söz", Kâtip Çelebi: Hayatı ve Eserleri Hakkında İncelemeler Ankara, 1991, s. 141-176.
  • ŞEKER, Mehmet, "Gelibolulu Mustafa 'Âlî'ye Göre Osmanlı İlmiye Sınıfı", Osmanlı Dünyasında Bilim ve Eğitim Milletlerarası Kongresi, 12-15 Nisan 1999, Tebliğler, İstanbul, 2001, s. 267-283.
  • TAŞKÖPRÎZÂDE, Ebu'l-Hayr İsâmuddin Ahmet, Miftâhü's-saâde ve misbâhü's-siyâde fı mevzûâti'1-ulüm, I-I1-1II, Beyrut, 1405/1985.
  • TEKELİ, İlhan ve İLKİN, Selim, Osmanlı İmparatorluğunda Eğitim ve Bilgi Üretim Sistemlerinin Oluşumu ve Dönüşümü, Ankara, 1993.
  • TEKİNDAG, Şehabettin, "Türkiye'de Yüksek Öğretimin Geçirdiği Aşamalar ve İstanbul, Üniversitesi: Medrese Dönemi", Kuruluşunun 50. Yılında İstanbul, Üniversitesi 1973, İstanbul, 1975, s. 1-54.
  • TURAN, Osman, Türk Cihân Hâkimiyeti Mefkuresi Tarihi İstanbul, 2005.
  • UNAN, Fahri, Kuruluşundan Günümüze Fâtih Külliyesi, Ankara, 2003.
  • UNAN, Fahri, "Osmanlı Medreselerinin İlmî Performansı Üzerine Bazı Düşünceler", Türkiye Günlüğü,sy. 30 (Eylül-Ekim 1994), s. 49-57.
  • UZUNÇARŞ1L1, İsmail Hakkı, Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı, Ankara, 1991.
  • ÜLKEN, Hilmi Ziya, "Kâtip Çelebi ve Fikir Hayatımız", Kâtip Çelebi: Hayatı ve Eserleri Hakkında İncelemeler, Ankara, 1991, s. 177-193.
  • YALTKAYA, M. Şerefettin, "Tanzimattan Evvel ve Sonra Medreseler", Tanzimat, c. 1, istanbul, 1999, s. 463-467.
  • YÜCEL, Yaşar (yay.), Osmanlı Devlet Teşkilatına Dair Kaynaklar. Kitab -ı Müstetâb, Kıtâb-u mesâlihi'l-müslimîn ve menâfi'ı'l-mü'minin, Hırzu'l-mulük, Ankara, 1988.
  • ZENGİN, Z. Salih, Osmanlı Medreselerindeki Gerilemenin Sebep ve Sonuçları Üzerine Bir Değerlendirme", Vakıflar Dergisi, sy. XXVI (1997), s. 401-409.