Erken Klasik Arap Dilbilgisel Düşüncesinde (EKADD) Kıyas ve Temelleri

Bu çalışmada, İslâm bilgeliğinde uzun yüzyıllar tartışma konusu olmakla birlikte, çağdaş literatürde yaklaşık bir asırlık geçmişi bulunan, Arap dilbilgisel düşüncesinde (ADD) kıyâs sorunu ele alınmaktadır. ADDde kıyâs sorununu açıklamak üzere araştırmamızda yer verilen Arapça cümle ve ibârelerin ifâde ettikleri anlamların, çalışmamız açısından değer taşımadıklarını belirtmeliyiz. Bu örnek cümleler, yalnızca kıyâs anlayışını yansıtmakta ve onun uygulanış şeklini göstermektedir. Ayrıca bu biçimselci yaklaşım, inceleme konumuzun doğası bakımından gereklidir de; çünkü çalışma boyunca görülebileceği gibi, erken klasik Arap dilbilgisel düşüncesi (EKADD), Aristoteles mantığıyla mukâyese edildiğinde bile, anlam içeriğinden önemli ölçüde bağımsız, biçimsel değeri çok yüksek olan bir sistemdir. Çalışmada, öncelikle ADD kavramına yönelik, klasik ve çağdaş literatürdeki anlayış farklılıkları sergilenecektir. EKADD çerçevesinde, gerek klasik gerekse çağdaş literatürde teşebbüs edilmemiş etraflı bir kıyâs târifi yapılacak, mantıksal düşünceyle karşılaştırmalı olarak değerlendirilecek ve onun mantıksal kıyâstan ayrılan belli başlı özellikleri belirtilecektir. Bunun ardından, EKADDde kıyâsın kendisine dayandığı eşitlik, benzerlik, orantı ve yer olmak üzere dört temel kavram incelenecektir.

In this paper, the question of syllogism in the Arabic linguistic thinking (ALT) will be treated. The question has a history extending one century in the contemporary literature even though it has been discussed during the centuries in the Islamic wisdom. The significations of the sample expressions that are given in order to explain the question of syllogism have no merit in our research conspectus. Those sample expressions only demonstrate the conception and application of the syllogism. Indeed, this formalistic approach is necessary to the nature of our subject of investigation. As will be seen throughout the paper, the early classical Arabic linguistic thinking (ECALT) is a system that has a high merit of formalism and that is independent of the essential content even when compared with Aristotle's logic. My primary concern in the present study is to exhibit the different understandings that are related to the concept of ALT. The next is making an extensive definition of syllogism that has never been attempted in both classical and contemporary sources, a comparative examination of this definition with logical thought, and underlining the hallmarks of the Arabic linguistic syllogism that distinguish it from logical syllogism. Finally, the four concepts that the syllogism of the ECALT depends on will be examined; those are equality, similarity, proportion, and place.

PDF

___

‘Abdulazîz, Muhammed Hasen: el-Kıyâs fî l-luğati l-Arabiyye, 1. bsk, Kahire, Dâru l-Fikri l-‘Arabî, 1995.

‘Abdulcevâd, Semîr Ahmed: Elfâzu l-husûs ve l-‘umûm: Dirâse tafsîliyyetu lluğaviyye, el-Matba‘atu l-Fenniyye, 1406/1986.

Aristoteles, Analytica Priora, çev. A.J. Jenkinson, The Works of Aristotle, ed. W.D. Ross, Hon. LL. D, 1. bsk, 3 c, Oxford, Londra, Oxford University Press, Goeffrey Cumberlege, 1950.

Arnaldez, Roger : Grammaire et Théologie chez Ibn Ḥazm de Cordoue: Essai sur la Structure et les Conditions de la Pensée Musulmane, Études Musulmanes III, ed. Étienne Gilson, Louis Gardet, Paris, Libraire Philosophique J. Vrin, 1956.

Baalbekî, Remzi: “Tawahhum: An Ambiguous Concept in Early Arabic Grammar”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 1982, 45/2, ss. 233-244.

Balty-Guesdon, M.G.: “Le Bayt al-Ḥikma de Baghdad”, Arabica: Journal of Arabic and Islamic Studies, 1992, 39/ 2, ss. 131-150.

Carter, Michael G.: “An Arab grammarian of the Eighth Century A.D.: Contribution to the History of Linguistics”, Journal of American Oriental Society, 1973, 93/2, ss. 146-157.

* “The Struggle for Authority: A Re-Examination of Baṣran and Kûfan Debate”, Tradition and Innovation: Norm and Deviation in Arabic and Semitic Linguistics, ed. Lutz Edzard, Mohammad Nekroumi, Weisbaden, Harrasowitz Verlag, 1999, ss. 55-70.

Daniel, Norman: The Arabs and Medieval Europe, 2nd ed, Londra-New York, Longman – Librarire de Liban, 1979.

Dayf, Şevkî: el-Medârisu n-nahviyye, Kahire, Dâru l-Ma‘ârif, 1968.

De Boer, T.J.: The History of Philosophy in Islam, çev. Edward R. Jones, Londra, Luzac & Co, 1961.

El Sadda, Hoda: “Figurative Discourse in Medieval Arabic Criticism: Introduction and Translation”, Alif: Journal of Comparative Poetics, 1992, 12, ss. 95-109.

el-Ahfeş el-Evsat, Ebû l-Hasen Sa‘îd İbn Mes‘ade: Ma‘ânî l-Kur’ân, ed. Fâ’iz Fâris, 3. bsk, 2 c, Kuveyt, Dâru l-Emel, Dâru l-Beşîr, 1981.

Elamrani-Jamal, A. : Logique Aristotélicienne et Grammaire Arabe: Étude et Documents, Études Musulmanes 26, Paris, Librarire Philosophique J. Vrin, 1983.

el-Câhız, ‘Amr b. Osmân : “fî Tabakâti l-muğannîn”, Rasâ’ilu l-Câhız, ed. ‘Ubeydullâh b. Hassân, M. Bâsil ‘Uyûn el-Sûd, 4 c, 1. bsk, Beyrut, Dâru l-Kutubi l-‘Ilmiyye, 1420/2000, III, ss. 97-101.

* “fî halki l-Kur’ân”, Rasâ’ilu l-Câhız, ed. ‘Ubeydullâh b. Hassân, M. Bâsil ‘Uyûn el-Sûd, 4 c, 1. bsk, Beyrut, Dâru l-Kutubi l-‘Ilmiyye, 1420/2000, III, ss. 217-228.

el-Cürcânî, ‘Abdulkâhir: Esrâru l-belâğa, ed. Hellmut Ritter, İstanbul, İstanbul Government Press, 1954.

* Delâ’ilu l-i’câz, ed. Muhammed Altuncî, 1. bsk, Beyrut, Dâru l-Kitâbi l-‘Arabî, 1995.

el-Eş‘arî, Ebû l-Hasen ‘Alî b. İsmâ‘îl: Kitâbu l-luma‘, çev. Richard J. McCarthy, Beyrut, Imprimerie Catholique, 1953.

el-Esnevî, Cemâluddîn ‘Abdurrahîm el-Hasen: el-Kevâkibu d-Durriyy fî tahrîci lfurû‘ı l-fıkhiyye ‘alâ masâ’ili n-nahviyye, ed. ‘Abdurrazzâk es-Sa‘dî, ‘Abdussettâr Ebû Ğudde, 1. bsk, Kuveyt, Vizâratu l-Evkâf li ş-Şu’ûni lİslâmiyye Matba‘atu l-Mevsû‘ati l-İslâmiyye, 1404/1984.

el-Fârâbî, Ebû Nasr: Kitâbu l-hurûf, ed. Muhsin Mehdî, 2. bsk, Beyrut, Dâru lMeşrık, 1990.

* Mantıkta Kullanılan Lafızlar, çev. Sadık Türker, Kutadgubilig Felsefe-Bilim Araştırmaları, 2002, 2, ss. 93-178.

el-Fârisî, Ebû ‘Alî: el-Mesâ’ilu l-Basriyyât, ed. Muhammed Şâtır Ahmed M. Ahmed, 1. bsk, 2 c, Kahire, Matba‘atu l-Medenî, 1405/1985.

* el-Mesâ’ilu l-mensûra, ed. Mustafâ el-Hadarî, Şam, Matbû‘ât Mecma‘ı l-Luğati l-‘Arabiyye, 1986.

* et-Ta‘lîka ‘alâ Kitâbi Sîbeveyhin, ed. Avd b. Hamd el-Kûzî, 1. bsk, Kahire, Matba‘atu l-Emâne, 1410/1990.

* et-Tekmile ve hiye l-cüz’u s-sânî mine l-Îdâhi l-‘Adudî, ed. Hasan Şâzelî Ferhûd, et-Turâsu l-‘Arabî, Cezayir, Dîvânu l-Matbû‘âti l-Câmi‘iyye, 1984.

el-Ferrâ’, Ebû Zekariyyâ Yahyâ b. Ziyâd: Ma‘ânî l-Kur’ân, ed. Ahmed Yûsuf Necâtî, Muhammed ‘Alî en-Naccâr, 3 c, Kahire, Dâru l-Kutubi lMısriyye, 1374/1955.

el-İşbilî, İbn Ebî r-Rebî‘: el-Basît fî şerhi Cumeli z-Zeccâcî, ed. Ayyâd b. ‘Îd esSebîtî, 1. bsk, 2 c, Beyrut, Dâru l-Ğarbi l-İslâm, 1407/1986.

el-Kâlî, Ebû ‘Alî: Kitâbu l-Emâlî, 2 c, Beyrut, Dâru l-Âfâki l-Cedîde, (tarihsiz).

el-Muberred, Ebû l-‘Abbâs Muhammed b. Yezîd: el-Kâmil, 1. bsk, 4 c, Beyrut, Mu’essesetu r-Risâle, 1406/1986.

* el-Muzekker ve l-mu’ennes, ed. Ramazân ‘Abduttevvâb, Salâhuddîn el-Hâdî, Republic of United Emirates: Vizâratu s-Sakâfe Merkezu t-Tahkîki tTurâs, 1970.

en-Nesefî, Ebû l-Mu‘în Meymûn b. Muhammed: Tabsıratu l-edille fî usûli d-dîn, ed. Claude Salamé, 1st ed, 2 c, Şam, Institute Français de Damas, 1990.

er-Rummânî, Îsâ İbn ‘Alî: el-Hudûd fî n-nahw, Rasâ’il fî n-nahv ve l-luğa, ed. Ibrâhîm el-Sâmarrâî, Amman, Dâru l-Fikr, 1984.

es-Seyyid, ‘Abdurrahmân: el-Medresetu l-Basrati n-nahviyye, 1. bsk, Kahire, Dâru l-Ma‘ârif, 1388/1968.

es-Sicistânî, Ebû Hâtim Sehl b. Muhammed: el-Muzekker ve l-mu’ennes, ed. Hâtim Sâlih ed-Dâmin, 1. bsk, Beyrut-Şam, Dâru l-Fikri l-Mu‘âsır, Dâru l-Fikr, 1997.

es-Sîrâfî, Ebû Sa‘îd: Şerhu Kitâbi Sîbeveyhin, ed. Ramazân ‘Abdüttevvâb, Mahmûd Fehmî Hicâzî, Muhammed Hâşim ‘Abdülkerîm, 2 c, Kahire, elHey’etu l-Mısrıyyatu l-‘Âmme li l-Kitâbe, 1986.

ez-Zeccâc, İshâk b. İbrâhîm: Ma‘ânî l-Kur’ân ve i‘râbuh, ed. ‘Abdulcelîl ‘Abduh Şublî, 2 c, Meşrû‘ İhyâ’ t-Turâsi l-İslâmî, Kahire, el-Hey’etu l-‘Âmme liŞu’ûni l-Matâbi‘ l-Emîriyye, 1394/1974.

ez-Zeccâcî, Ebû l-Kâsım Abdurrahmân b. İshâk: el-Îdâh fî ‘ıleli n-nahv, ed. Mâzin el-Mubârek, 2. bsk, Beyrut, Dâru n-Nefâ’is, 1393/1983.

* Kitâbu l-Cumel fî n-nahv, 1. bsk, Beyrut, Mu’assasatu l-Risâle, 1984/1404.

ez-Zübeydî, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen: Tabakâtu n-nahviyyîn ve l-luğviyyîn, ed. Muhammed Ebû l-Fadl İbrâhîm, Hazâ’inu l-‘Arab 50, Kahire, Dâru l-Ma‘ârif, 1973.

Fahri, Macid: A History of Islamic Philosophy, New York, Londra, Columbia University Press, 1970.

Fleisch, Henri: Traité de Philologie Arabe, 2 c, l’Institute de Lettres Orientales de Beyrouth cilt XVI, Beyrut, Imprimerie Catholique, 1961.

Goldziher, Ignaz: On the History of Grammar Among the Arabs: An Essay in Literary History, çev. Kinga Dévényi, Tamás Iványi, Amsterdam Studies in the Theory and History of Linguistic Science vol. 73, ed. E.F. Konrad Koerner, Amsterdam-Philadelphia, John Benjamins Publishing Co, 1994.

Halîl b. Ahmed, Kitâbu l-‘Ayn, ed. Mehdî Mahzûmî, İbrâhîm es-Sâmerrâ’î, 8 c, 1. bsk, Kum, Dâru l-Hicre, 1405.

İbn Cinnî, Ebû l-Feth Osmân: el-Hasâ’is, 3 c, ed. Muhammed ‘Alî en-Neccâr, Beyrut, Dâru l-Kutubi l-Mısriyye, 1952.

İbn Fâris, Ebû l-Huseyn Ahmed: es-Sâhıbeyy fî fıkhi l-luğa ve suneni l-‘Arab fî kelâmihâ, ed. Mustafâ Şuveymî, Beyrut, el-Mektebetu l-Luğaviyyeti l- ‘Arabiyye, 1382/1963.

İbn Sîde, Ebû l-Hasen ‘Alî b. İsmâ‘îl: Kitâbu l-‘aded fî l-luğa, ed. ‘Abdullâh b. elHuseyn en-Nasîr, ‘Adnân b. Muhammed ez-Zâhir, 1. bsk, Ürdün, Mektebetu l-Vataniyye, 1413/1993.

İbn Vehb el-Kâtib, Ebû l-Huseyn İshâk İbn Ibrâhim İbn Süleymân: el-Burhân fî vucûhi l-beyân, ed. Ahmed Matlûb, Hatîce el-Hadîsî, 1.bsk, Bağdad, Matba‘atu l-‘Ânî, 1387/1967.

İbnu l-Anbârî, Ebû l-Berakât: el-İnsâf fî mesâ’ili l-hılâf beyne n-nahviyyîne lBasriyyîn ve l-Kûfiyyîn, ed. Muhammed Muhyiddîn ‘Abdulhamîd, 4. bsk, 2 c, Kahire, Matba‘atu s-Sa‘âde, 1380/1961.

* Nuzhetu l-elibbâ’ fî tabakâti l-udabâ’, ed. İbrâhîm es-Sâmerrâ’î, 2. bsk, Bağdad, Mektebetu l-Endelus, 1970.

İlyâs, Munâ: el-Kıyâs fî n-nahv ma‘a tahkîki bâbi ş-şâzz mine l-Mesâ’ili lAskeriyyât li-Ebî ‘Alî el-Fârisî, Şam, Dâru l-Fikr, 1985.

Jordan, William Chester: Europe in the High Middle Ages, 1st ed, Londra, The Penguin Press, 2001.

Kanazi, George J.: Studies in the Kitâb as-Sinâ’atayn of Abû Hilâl al-‘Askarî (revised PhD dissertation in 1971 at the University of California), Leiden-New York-Köln, E.J. Brill, 1989.

Khalafallah, Muhammad: “Abdalqahir’s Theory in his ‘Secrets of Eloquence’: A Psychological Approach”, Journal of Near Eastern Studies, 1955, 14/3, ss. 164-167.

LaMonte, John: The World of the Middle Ages: A Reorientation of Medieval History, New York, Appleton-Century-Crofts, 1949.

Landau, Rom: Islam and the Arabs, Londra, George Allen & Unwin, 1958. Larkin, Margaret: The Theology of Meaning: ‘Abd al-Qâhir al-Jurjânî’s Theory of Discourse, American Oriental Series 79, New Haven, American Oriental Society, 1995.

Law, Vivien: “Indian Influence on Early Arab Phonetics –or Coincidence?”, Studies in the History of Arabic Grammar, (Proceedings of the 2nd Symposium on the History of Arabic Grammar) ed. Kees Versteegh, Michael G. Carter, Amsterdam Studies in the Theory and History of Linguistic Science vol. 56, Amsterdam, Philadelphia, John Benjamins Pub. Co, 1990, ss. 215-227.

Leaman, Oliver: An Introduction to Classical Islamic Philosophy, 2. bsk, Cambridge, Cambridge University Press, 2002.

Massignon, Louis: The Passion of al-Hallâj: Mystic and Martyr of Islam, trans. Herbert Mason, 4 c, Bollingen Series XCVIII, Princeton, Princeton University Press, 1982.

* “Les Formes de Pensée Determinées par la Structure de la Langue Arabe”, Opera Minora, 3 c, Beyrut, Dâru l-Ma‘ârif, 1963, II, s. 542.

* “Reflexions sur la Structure Primitive de l’Analyse Grammaticale en Arabe ”, Opera Minora, 3 c, Beyrut, Dâru l-Ma‘ârif, 1963, II, ss. 613-625.

McKinney, J.S.: “Can East Meet West?”, Philosophy East and West, 1953, 3/3, ss. 257-267.

Mukâtil İbn Süleymân el-Belhî, el-Eşbâh ve n-nazâ’ir fî l-Kur’âni l-kerîm, ed. ‘Abdullâh Mahmûd Şahhâta, 2 c, Vizâratu s-Sakâfe, Kahire, elMektebetu l-‘Arabiyye, 1395/1975.

Munz, Peter: “Basic Institutions of East and West”, Philosophy East and West, 1955, 5/1, ss. 43-56.

Northrop, F.S.C.: The Meeting of East and West: An Inquiry Concerning World Understanding, New York, The Macmillan Co., 1949.

Nuftaveyh, İbrâhîm b. Muhammed: el-Muzekker ve l-mu’ennes, 1. bsk, ed. Abdulcelîl M. ‘A. et-Temîmî, Kahire, Câmi‘at Sabhâ, 1995.

Peters, J.R.T.M.: God’s Created Speech: A Study in the speculative theology of the Mu’tazilī Qādī l-Qudāt Abū l-Hasan ‘Abd al-Jabbār Ibn Ahmad alHamadānī, Leiden, E.J. Brill, 1976.

Philipp, Thomas: Ğurği Zaidân: His Life and Thought, Beiruter Texte und Studien 3, Beyrut-Weisbaden, Orient-Institute der Deutschen Morgenlandischen Gesellschaft, Franz Steiner, 1979.

Rosenthal, Franz: “Literature”, The Legacy of Islam, ed. Joseph Schacht, C.E. Bosworth, 2. bsk, Oxford, The Clarendon Press, 1974.

Sîbeveyhi, ‘Amr b. Osmân: Kitâbu Sîbeveyhin, ed. Hartwig Derenbourg, 2 c, Hildesheim-New York, Georg Olms Verlag, 1970.

Talmon, Rafael: “The Philosophizing Farrâ’: An Interpretation of an Obscure Saying Attributed to the Grammarian Ṯa‘lab”, Studies in the History of Arabic Grammar, (Proceedings of the 2nd Symposium on the History of Arabic Grammar) ed. Kees Versteegh, Michael G. Carter, Amsterdam Studies in the Theory and History of Linguistic Science vol. 56,

Amsterdam-Philadelphia, John Benjamins Pub. Co, 1990, ss. 265-279.

Toomer, G.J.: Eastern Wisedome and Learning: The Study of Arabic in Seventeenth-Century England, Oxford, Clarendon Press, 1996.

Türker, Sadık: “Fârâbî’nin Tamantuk (Mantıksallaştırma) Programı”, Proceedings of the International Al-Fârâbî Symposium (Ankara, October 7-8, 2004), ed. Fehrullah Terkan, Şenol Korkut, Ankara, Elis Yayınları, 2005, ss. 77- 100.

* “Tarihî Araştırmalarda Tarih ve Akılyürütme Sorunu”, Kutadgubilig Felsefe – Bilim Araştırmaları, 2004, 6, ss: 85-117.

* “The Arabico-Islamic Background of al-Fârâbî’s Logic”, History and Philosophy of Logic, (yayımlanacak).

Versteegh, C.H.M.: Greek Elements in Arabic Linguistic Thinking, Leiden, E.J. Brill, 1977.

* Arabic Grammar and Qor’anic Exegesis in Early Islam, Studies in Semitic Languages and Linguistics XIX, ed. J.H. Hospers, C.H.M. Versteegh, Leiden, New York, Köln, E.J. Brill, 1993.

Waardenburg, Jacques : Islam et Occident Face à Face: Regards de l’Histoire des Religions, Geneve, Labor et Fides, 1998.