XVIII. Yüzyıl Osmanlı Mutfağından Tırsî Dîvân’ına Yansıyanlar: Bir Gastronomik Çerçeve Denemesi

XVIII. yüzyıl şairlerinden Tırsî; alaycı, şakacı üslubuyla günlük hayata dair pek çok sıradan sayılabilecek konuyu işlediği “Hevâyî” tarzındaki gazelleriyle döneminde ün kazanmıştır. Dîvân’ı; o dönemin Edirne’sinin ve İstanbul’unun sosyal hayatına dair önemli bir kaynaktır. Tırsî’nin şiirlerinde bu şehirler; hava durumları, sosyo-ekonomik özellikleri, coğrafî yapısı, mesire yerleri, eğlenceleri, halkı, esnafı ile oldukça canlı bir şekilde ele alınmaktadır. Bu şiirlerde Edirne, İstanbul ve Trakya-Balkan coğrafyasının yeme-içme/ tüketme/ pişirme alışkanlıkları, tarımı yapılan ürünler ve ticarî değer taşıyan gıda maddeleriyle ilgili detaylı bilgiler bulunmaktadır. Çalışmada söz konusu şiirlerde, isimleri belirli şehirlerle/ azınlıklarla birlikte anılan “Mudurnu Cevizi”, “Darıca/ İzmit/ İstanbul Enginarı”, “Langa Hıyarı”, “Edirne Baklavası”, “Edirne Eski Saray Gaziler Helvası”, “Gelibolu Arpacık Soğanı/ Gelibolu Soğanı”, “Eğriboz Köfteri”, “Arnavut Şerbeti” ve “Dobruca Eti/ Dobruca Yağlı Kavurması” gibi yiyeceklerin ve içeceklerin geçtiği beyitlerin incelenerek; XVIII. yüzyıl Osmanlı mutfağının İstanbul’dan Trakya-Balkan şehirlerine kadar olan bölgesi içerisindeki gastronomik çerçevesinin oluşturulması ve dönemin mutfak kültürü hakkında bilgi sahibi olunması amaçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Osmanlı mutfak kültürü, XVIII. yüzyıl klasik Türk edebiyatı, İstanbul, Edirne, Tırsî.

Reflections from XVIII.th Century Ottoman Cuisine to Tırsî's Dîvân: An Effort on Gastronomic Framework

Tırsî, one of the XVIII.th century poets, has a sarcastic and humorous style. He deals with many ordinary issues of daily life in his poems. He gained fame during his lifetime with his gazelles in “Hevâyî” style. His Divan; it is an important source about the social life of Edirne and Istanbul of that period. These cities are handled very vividly and colourful in his poems. In these poems, the weather conditions, socio-economic characteristics, geographical structure, recreation areas, entertainments and tradesmen of Edirne and Istanbul are mentioned. In these poems, there is detailed information about the eating-drinking / consuming / cooking habits of Edirne, Istanbul and Thrace-Balkan geography. In addition, detailed information is given about the products cultivated in this region and the foodstuffs with commercial value. In the study, by examining the couplets in the poems in which the names of the food and drinks referred with a certain city and a minority group are mentioned (nut in Mudurnu, artichoke in Darıca/ İzmit/ İstanbul, cucumber in Lagna, baklava in Edirne, “veteran helva” in Edirne Old Palace, shallot/ onion in Gallipoli, köfter/ dried fruit pulp in Egriboz, Albanian sherbet and meat/ roasted meat in Dobruca). It is aimed to create the gastronomic framework of the XVIII.th century Ottoman cuisine in the region from Istanbul to the Thrace-Balkan cities and to have information about the culinary culture of the period.

Keywords:

Ottoman cuisine culture, XVIII.th century classical Turkish literature, Istanbul, Edirne, Tırsî.,

PDF

___

Aktulum, K. (2015). Folklorik Bir Metnin Metinlerarası Çözümlemesinin Temel Kavramsal Bileşenleri. Millî Folklor, 27 (108), 5-17.
Batur, A. (2002). Sürûrî Divanı- Hayatı, Sanatı, Eserleri, Divanı’nın Tenkitli Metni. Doktora Tezi. Malatya: İnönü Üniversitesi.
Bilgin, A. (2019). Enginardan Patatese Osmanlı Coğrafyasında Egzotik Sebzeler. Akdeniz’de ‘Egzotik’ Ürünler- Konferans Bildirileri (haz. Ertekin Akpınar), İzmir: İzmir Büyükşehir Belediyesi Akdeniz Akademisi Yayınları, 11-25.
Bilkan, A. F. (1997). Nâbî Dîvân C. 1-2. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
Çakır, Z. V. (1998). Hevâyî (Abdurrahman, Kubûrî-zâde) Dîvânı’nın Tenkidli Metni ve İncelenmesi. Yüksek Lisans Tezi. Edirne: Trakya Üniversitesi.
Çidal, O. (2021). İbrahim Tırsî Divanı’nda Sosyal Hayat. Yüksek Lisans Tezi. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi.
Çiftçi, Ö. (2017). Fatîn Tezkiresi (Hâtimetü’l-Eşâr). Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55976,fatin-tezkiresi-pdf.pdf?0 [Erişim tarihi: 10. 08. 2023]
Demirayak Özsoy, B. (1997). Sergüzeşt-nâme-i Zihnî (Bayburtlu Zihnî). Yüksek Lisans Tezi. Denizli: Pamukkale Üniversitesi.
Erbay, N. (2014). Bayburtlu Zihnî Dîvânı (İnceleme-Metin). Bayburt: Bayburt Üniversitesi Rektörlüğü Yayınları.
Erdem, S. (1994). Râmiz ve Âdâb-ı Zurafâ’sı İnceleme-Tenkidli Metin-İndeks-Sözlük. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
Gençtürk Demircioğlu, T. (2014). İşbu Kitab Korkarım Ben Ölicek Cahil ve Nâdâna Düşe: Mustafa Salim ve Mecmuası. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 12, 29-64.
Gizerler, M. (2016). Mutfak Kültürümüz ve Edirne Mutfağı. Edirne Eğitim, Ocak-Haziran, 68-70.
Işın, P. M. (2009). Gülbeşeker; Türk Tatlıları Tarihi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Kahraman, S. A. ve Dağlı, Y. (2003). Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: İstanbul I. Kitap II. Cilt. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Kahraman, S. A. ve Dağlı, Y. (2006). Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Konya-Kayseri-Antakya-Şam-Urfa-Maraş-Sivas-Gazze-Sofya-Edirne III. Kitap I. Cilt. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Kahraman, S. A. (2010). Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Akkirman-Belgrad-Gelibolu-Manastır-Özü-Saraybosna-Slovenya-Tokat-Üsküp V. Kitap II. Cilt. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Kahraman, S. A. (2011). Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Viyana, Eflak-Boğdan, Bükreş, Ukrayna, Kırım, Bahçesaray, Çerkezistan, Dağıstan, Kalmukistan, Saray, Moskova, VII. Kitap I. Cilt. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Kaplan, Y. (2014). Şânî, Abdülkerim Şânî Efendi. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/sani-mdbir [Erişim tarihi: 10. 08. 2023]
Kurnaz, C. ve Tatçı, M. (2001). Mehmet Nâil Tuman-Tuhfe-i Nâilî C. 2. Ankara: Bizim Büro Yayınları.
Kut, G. ve Kut, T. (2015). Mehmed Kâmil-Melceü’t-Tabbâhîn (Aşçıların Sığınağı). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
Özcan, A. (1989). Şakaiki Nu’maniye ve Zeyilleri: Şeyhi Mehmed Efendi, Vekâyi’ül-Fudalâ, C. II-III. İstanbul: Çağrı Yayınları.
Sezgin, İ. (1998). XV. ve XVI. Asırlarda Gelibolu Kazasının Sosyal ve Ekonomik Tarihi. Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.
Tabakoğlu, A. (2014). Osmanlı Döneminde İstanbulun İâşesi. II. Uluslararası Osmanlı İstanbulu Sempozyumu (27-29 Mayıs 2014) Bildirileri (Ed. Feridun M. Emecen, Ali Akyıldız, Emrah Safa Gürkan), İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 99-168.
Tökel, D. A. (2013). Erken Öten Bir Garip Olarak Tırsî. Granada Edebiyat, Ağustos-Eylül (3), 62-67.
Turan, F. (2015). Divan Şiirini Sokağın Diliyle ve Tavrıyla Algılamak: Kubûrîzâde Hevâyî’nin 18. Yüzyıl Divan Şiirine Getirdiği Yenilikler ve Osmanlı Şiirinde Hevâyî Tarzı. Alkış Bitigi-Kemal Eraslan Armağanı (ed. Bülent Gül), 211-263. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü,
Saraç, M. A. Y. (2016). Osmanlı Müellifleri (Bursalı Mehmed Tahir). Ankara: TÜBA Yayınları.
Şavkay, T. (2000). Tatlı Kitap-Türk ve Dünya Tatlıları. İstanbul: Şekerbank Yayınları.
Şirin, H. (2018). Langa Bostanları, Çiçeği Burnunda ve Hıyar Gibi Adam Deyimleri. Türk Dili, 68 (794), 86-91.
Yerasimos, M. (2019). Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi’nde Yemek Kültürü- Yorumlar ve Sistematik Dizin. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Yılmaz, G. ve Akman, S. (2019). Osmanlıdan Günümüze Helvalar ve Helva-i Gazi’nin Gastronomik Değeri. Gastroia: Journal of Gastronomy and Travel Research, 3 (3), 462-469.
Yılmaz, K. (2017). İbrahim Tırsî ve Dîvânı. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55911,ibrahim-tirsi-ve-divanipdf.pdf?0 [Erişim tarihi: 10. 08. 2023]
Yorulmaz Kahve, M. (2021). İbrahim Tırsî Divanı’nda Yemek Adlarına Ait Söz Varlığı Üzerine Bir Değerlendirme. Turkologia, 2 (106), 58-75.