Orhun Türkçesinden Günümüze Arkaik Bir Fiil: Yėt-/Yed-
Dildeki temel sözcük türleri olan isimler evrendeki varlık ve kavramları; fiiller ise varlık ve kavramlara ait devinimleri temsil ederler. Türkçenin kavram karşılama kabiliyeti bir hayli zengindir. Zira tarihî Türk lehçeleri göz önünde bulundurulduğunda her varlığı, niteliği, kav-ramı ve eylemi karşılamaya yönelik düşünce üretimi söz konusu olmuş ve bu doğrultuda zih-nin ihtiyaç duyduğu tüm sözcükler dile kazandırılmıştır. Özellikle fiiller konusunda Türkçe-nin yetkinliği dikkat çekmektedir. Türkler, konar göçer yaşam gelenekleri gereği eylem odaklı bir millettir. Yaşadıkları çağın ve coğrafyanın gerektirdiği tüm fiilleri söze yansıtmışlardır. Zaman içerisinde bu fiillerin eklerle genişletilerek yeni anlamlar üretmesi, aynı fiil kök ya da gövdesinin çok anlamlılık kazanması, farklı sözcük türleriyle birleşerek deyimleşmesi ve me-cazlaşması dilin eylemlerle işinin bitmediğini göstermektedir. Fiilin anlamsal genişliği ömrünü de belirler. Kullanım alanı genişleyen her sözcükte olduğu gibi çok anlamlı hâle gelen fiiller de dilde yaşamaya devam eder. Ancak bazı fiillerin karşıladığı anlam alanı daha sınırlıdır. Bu da onların dilde tutunmasını güçleştirir. Yėt-/ yed- fiili de anlam alanı dar olan fiillerden biridir. İlk kez 8.yy.da Orhun Yazıtları’nda geçen sözcük tüm tarihî Türk lehçelerinde kullanılmış ve günümüz Türkiye Türkçesinde de t>d değişimine uğramış şekliyle sınırlı bir kullanımda da ol-sa (ağızlarda ve atasözlerinde) tespit edilmiştir. Bir sözcüğün kullanımdan kalkması artık ona ihtiyaç duyulmadığını gösterir. Dili konuşan insanların yaşam tarzındaki değişiklikler sözcük-lerin kalıcılığını belirler. At yėt-/yed- “atı çekerek götürmek, ilerletmek” bağlamında tarih sah-nesine çıkan fiilin zamanla “yanında, beraberinde götürmek, yol göstermek, sevk etmek, hâkim olmak” anlamları kazanarak kullanımdan düşmemesi hatta zamanla nefis yedmek ör-neğindeki gibi mecazlaşması dikkat çekicidir. Çalışmada yėt-/ yed- fiilinin tarihî lehçelerdeki kullanımları tespit edilerek yaygınlığı belirlenmeye çalışılacaktır.
Anahtar Kelimeler:
Orhun Türkçesi, yėt-/yed- fiili, tarihî Türk lehçeleri.
Yėt-/Yed- As An Archaic Verb From Orkhon Turkish
Nouns which stand as fundamental word types in a language represent concepts and beings in the universe, whereas verbs represent motions belonging to these concepts and beings. The ability of Turkish to find equivalents for concepts and beings is quite affluent. In as much as, when Turkish dialects have been taken into consideration, the idea to be employed about equalize each being, quality, concept and verb in meaning has been mentioned and discussed. In this context, all words which mind needs have been acquired into the language. Particu-larly, the efficacy of Turkish Language about verbs is remarkable. Turks are action – oriented group of people as a requirement of their nomadic life style. They were able to reflect all verbs into speech, all of which were required by the age and the geography they lived in. It can be concluded that the language has not yet finished tasks with actions as these verbs produced new meanings by means of extending with the help of affixes, the same verb root or body ga-ined polysemy and they became a figurative and an idiom by combining different types of words. The semantic extension of a verb determines its life span. Just as what happened to every word whose range of use has widened, the verbs which have polysemy continue to li-ve, as well. However, the meaning area conveyed by some verbs are more limited, which makes them difficult to adhere the language. Of these verbs, the verb Yėt-/yėḏ-/yed- is a verb whose meaning is narrow. The verb initially discovered in Orkhun Scripts in the 8th Century was used in all historic Turkish dialects and it has also been detected in its changed form of t>d in Turkey Turkish even if they are in limited use (in accents and proverbs). The expiry of a word indicates that it is no longer needed. The changing life styles of people who speak languages determine the permanence of words. It is remarkable that the verb At yėt-yed- which posed itself in the context of meaning “to take the horse by pulling, to proceed it” in the history, turned out to be used as “to take along” so that it won’t remain out of use. In this study, the verb yėt-/yed- usages in historic and modern dialects will be detected.
Keywords:
Orkhon Turkish, the verb yėt-/yed-, historic Turkish dialects.,
___
- Aksoy, Ö. A. (1988). Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü I. İstanbul: İnkılap Yayınevi.
- Arat, R. R. (2007). Kutadgu Bilig I Metin. Ankara: TDK Yayınları.
- Atalay, B. (1945). Et-tuhfetüzzekiye fi’l-Lügati’t-Türkiyye. İstanbul: TDK Yayınları.
- Aydın, E. (2014). Orhon Yazıtları. Konya: Kömen Yayınları.
- Bayat, F. (2020). Orta Türkçe Sözlük. İstanbul: Ötüken Yayınları.
- Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası.
- Clauson, G. (1972). An Ethymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century of Turkish. Oxford: Clarendon Press.
- Çağbayır, Y. (2017). Ötüken Türkçe Sözlük. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
- Eckmann, J. (2014). Mahmud Bin Ali- Nehcü’l-Feradis (Haz.: Semih Tezcan, Hamza Zülfikar, Aysu Ata). Ankara: TDK Yayınları.
- Eminoğlu, E. (2011). Kitâbü’l-Ef’âl. Ankara: Akçağ Yayınları.
- Ercilasun, A.B., Akkoyunlu, Z. (2014). Divanu Lügati’t-Türk (Giriş- Metin- Çeviri-Notlar-Dizin). Ankara: TDK Yayınları.
- Eren, H. (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara: Bizim Büro Basımevi.
- Ergin, M. (2006). Orhun Abideleri (37.Baskı). İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
- Ergin, M. (2014). Dede Korkut Kitabı I. Ankara: TDK Yayınları.
- Gömeç, S. (2007). Kök Türkçe Yazıtlarda Geçen Göller ve Nehirler. Turkish Studies Interna-tional Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. 2(4), 1283-1296.
- Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
- Gürsoy Naskali, E., Duranlı, M. (1999). Altayca-Türkçe Sözlük. Ankara: TDK Yayınları.
- Güzeldir, M. (2002). Abuşka Lügati (Giriş-Metin-Sözlük). Doktora Tezi. Erzurum: Atatürk Üniv.
- Kunos, I. (1902). Şeyh Süleyman Efendi’nin Çağatay- Osmanlı Sözlüğü. Budapeşte.
- Meninski, F. M. (1680). Thesaurus Linguarum Orientalium/ Turcicae- Arabicae-Persicae/ Lexicon Turcico-Arabico-Persicum III. Viyana.
- Orkun, H. N. (2011). Eski Türk Yazıtları (3.Baskı). Ankara: TDK Yayınları.
- Öztürk, A. (1996). Ötüken Türk Kitabeleri. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
- Rahimi, F. (2016). Fethali Kaçar’ın Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniv.
- Räsänen, M. (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura.
- Şemseddin Sami (1900). Kamûs-ı Türkî. İstanbul: İkdam Matbaası.
- Sevortyan V. E., Leviskaya L. S. (1989). Etimologiçeskiy Slovar Tyurkskih Yazikov, Moskva.
- Tatçı, M. (2012). Yunus Emre- Divan-I İlahiyat. İstanbul: Kapı Yayınları.
- Tekin, T. (1994). Tonyukuk Yazıtı. Ankara: Simurg Yayınları.
- Tekin, T. (2013). Irk Bitig. Ankara: TDK Yayınları.
- Tekin, T. (2022). Orhun Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
- Tietze, A. (2019). Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lügati 9.Cilt. (Editörler: Nurettin De-mir- Emine Yılmaz). Ankara: TÜBA Yayınları.
- Toparlı, R. (2017). İrşâdü’l Mülûk Ve’s-Selâtîn. Ankara: TDK Yayınları.
- Toparlı, R., Çögenli, S., Yanık, N. (2000). Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mu-galî. Ankara: TDK Yayınları.
- Toparlı, R., Vural, H., Karaatlı, R. (2014). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
- Tulum, M. M., Azılı, K. (2015). Eski Uygurca Edgü Ögli Tigin Anyıg Ögli Tigin. İstanbul: Türkiyat Doğu Kütüphanesi Yayınları.
- User, H. Ş. (2016). Eski Türk Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi. Ankara: TDK Yayınları.
- Ünlü, S. (2012). Karahanlı Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
- Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
- Vambery, H. (1878). Etymologisches Wörterbuch der Turko-Tataischen Sprachen. Leipzig: Brockhaus.
- Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen(Eski Uygurcanın El Sözlüğü). Heraus-gegeben von der Akademie der Wissenschaften zu Göttingen.
- Yıldırım, F. (2017). Irk Bitig ve Orhon Yazılı Metinlerin Dili. Ankara: TDK Yayınları.
- Yılmaz, E., Demir, N., Küçük, M. (2013). Kısas-ı Enbiya. Ankara: TDK Yayınları.
- Vançev, N., Gılıbov, G., Klasov, G., Popov, D., Sanov, V., Romanski, S. (1962). Tursko-Bulgarski Recnik. Sofya: Nauka i izkustvo.
- Çevrim İçi Kaynaklar
- https://www.ktb.gov.tr/TR-96438/mustafa-kemalin-kagnisi--fazil-husnu-daglarca.html [Erişim Tarihi: 26.03.2023].
- https://sozluk.gov.tr/ [Erişim Tarihi: 24.03.2023].
- https://lehcediz.com/ [Erişim Tarihi: 23.03.2023].
- https://www.nisanyansozluk.com/kelime/yedmek [Erişim Tarihi: 25.03.2023].
- https://www.nisanyansozluk.com/kelime/yedek [Erişim Tarihi: 25.03.2023].
- http://lugatim.com/s/yedmek [Erişim Tarihi: 25.03.2023].
- Başlangıç: 2019
- Yayıncı: Yunus KAPLAN
Sayıdaki Diğer Makaleler
Türkçede Önvarsayım ve Önvarsayım Göstericileri
Cevat Şakir Kabaağaçlı’nın Romanlarında -mIş bulun Yapılı Cümlelerin Bilgi Kipliğindeki Görünümü
Eski Türkçe Yañ- Fiili ve Anlamları Üzerine
Toplumsal Cinsiyetin Aktarım Aracı Olarak Çocuk Kitapları: Zeyno Kitapları Serisi Örneği
Muhammed TUNAGÜR, Bengi Hazar KILIÇ
Orhun Türkçesinden Günümüze Arkaik Bir Fiil: Yėt-/Yed-