Mitolojiden Destana: Saltuknâme Destanında Halk Anlatıları Arasındaki Etkileşimin İzleri

Mitolojiden destana, destandan halk hikâyesine, pek çok tür aynı kültür dairesi içinde ortaya çıkıp gelişen halk anlatıları olarak zaman zaman birbirinden etkilenmiş ve birbirlerine kaynaklık etmiştir. Mitolojiden başlayarak destana, destanla eş zamanlı şekilde de diğer türlere yansıyan bu etkileşim, Türk halk anlatı geleneğinin önemli bir zenginliğidir. Özellikle İslamiyet etkisinde teşekkül etmiş olan son dönem Türk destanlarından Saltuknâme, pek çok halk anlatısı türüne ait unsuru bünyesinde barındırması noktasında dikkat çeker. Söz konusu destan metni içeriğinde destanın yanı sıra; mitolojiye, masala, efsaneye ve menkıbeye dair motifleri barındırır. Esasında bir destan kahramanı olan Saltuk Gazi; destan metni içerisinde kimi zaman bir masal kahramanına, kimi zaman mitik dönemden kalma bir kahramana, kimi zaman da bir efsane veya menkıbe kahramanına dönüşür. Bu dönüşüm, destan metninin içeriğindeki diğer türlere ait pek çok motif sayesinde gerçekleşir. Bu çalışmada İslamiyet’ten sonra Anadolu coğrafyasında teşekkül eden destanların son halkasını oluşturan Saltuknâme destanının, Türk halk anlatılarındaki türlerin birbirine kaynaklık etmesi ve birbirinden etkilenmesini örneklendirmek amacıyla yeniden incelenmesi amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Saltuknâme, masal, efsane, mitoloji, destan., fairy tale, legends, mythology, epic.

From Mythology to Epic: Traces of Interaction Between Folk Narratives in Saltuknâme Epic

From mythology to the epic, epic to folk tales, many genres, such as folk narratives that emerged and developed within the same cultural circle, have been influenced by and been the source of each other at times. This interaction, which begins with mythology and is also reflected in the epic and other genres, is an essential richness of the Turkish folk narrative tradition. Saltuknâme, which is one of the recent Turkish epics under the influence of Islam, attracts attention because it contains elements from numerous folk narratives. The epic in question has motifs from mythology, fairy tales, and legends, as well as epic. Saltuk Ghazi, who is primarily an epic hero, sometimes turns into a fairy tale hero, sometimes into a hero from the mythic period, and sometimes into a hero of legend or myth within an epic text. The reason for this transformation is the large number of motifs belonging to other genres in the content of the epic text. The present study aims to reexamine Saltuknâme, which is the last link in the chain of epics that emerged in Anatolian geography after Islam, to exemplify the genres in Turkish folk narratives being influenced by and providing references for each other.

Keywords:

fairy tale, legends, mythology, epic.,

PDF

___

Akalın, Ş. H. (1987). Saltuk-nâme I. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
Akalın, Ş. H. (1988). Saltuk-nâme II. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
Akalın, Ş. H. (1990). Saltuk-nâme III. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
Akalın, Ş. H. (1994). Ebülhayr Rûmî. TDV İslam Ansiklopedisi (C. 10, s. 360-362). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
Alptekin, A. B. (2012). Efsane ve Motifleri Üzerine. Ankara: Akçağ Yayınları.
Alptekin, A. B. (2013). Saltuknâme’de Yer Alan Efsanelerin Günümüz Sözlü Kültürüne Yansıması. Milli Folklor, 25(98), 5-18.
Barkan, Ö. L. (2013). Kolonizatör Türk Dervişleri ve Süleymaniye Camii ve İmareti Muhasebesi (1585-1586) (haz. Coşkun Çakır). Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.
Bascom, W. (1954). Four Functions of Folklore. The Journal of American Folklore, Oct.-Dec. 67/266: 333-349 (çev. Ferya Çalış), Folklorun Dört İşlevi. Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar 2 (ed. Öcal Oğuz ve Selcan Gürçayır). Ankara: Geleneksel Yayınları, 71-86.
Bayat, F. (2006). Türk Mitolojisinde Dağ Kültü. Folklor/Edebiyat, 12(46), 48-57.
Baysal, N. (2020). Türk Halk Kültüründe Su. Ankara: Gece Kitaplığı.
Bekki, S. (2009). Uzak Türk İllerinde Destanlaşan Evlilikler/Altay, Tuva, Hakas ve Şor Destanlarında Alplara Mahsus Evlilik. Ankara: Öncü Kitap.
Bekki, S. (2014). Arkaik Kahramanlık Destanları ile Saltukname’nin Benzerlikleri Üzerine. Balkanlara Gidişinin 750. Yılında Uluslararası Sarı Saltuk Gazi Sempozyumu 06-13 Kasım 2013 Köstence-Romanya (haz. Ahmet Günşen vd.), Edirne: Trakya Üniversitesi Yayınları, 313-324.
Boratav, P. N. (1997). 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı. İstanbul: Gerçek Yayınevi.
Boratav, P. N. (2009). Zaman Zaman İçinde. Ankara: İmge Kitabevi Yayınları.
Bozkurt, N. (2007). Peri. TDV İslam Ansiklopedisi (C. 34 s. 232-233). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
Cunbur, M. (1992). Türk Destanları ve Bayburt Kahramanları. Türk Halk Kültürü Araştırmaları. Ankara: Kültür Bakanlığı Halk Kültürünü Araştırma ve Geliştirme Genel Müdürlüğü Yayınları, 29.
Çetin, İ. (2002). Türk Mitinde Kut İyesi Kıdır ve Medeniyet Değişikliğinde Kıdır’dan Hızır’a Geçiş. Milli Folklor, 54, 30-34.
Çobanoğlu, Ö. (2018). Halk Edebiyatına Giriş I (ed. Halit Biltekin). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.
Çoruhlu, Y. (1994). Türk Sanatında Görülen Yılan Tasvirlerinin Sembolizmi. Türk Dünyası Tarih Dergisi, 96, s. 38-46.
Çoruhlu, Y. (2002). Türk Mitolojisinin Ana Hatları. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
Demir, N. ve Erdem, M. D. (2007). Saltık Gazi Destanı: 1-2-3 Cilt. Ankara: Destan Yayınları.
Dilek, İ. (2015). Türk Mitolojisi. Türk Kültürü El Kitabı (ed. İhsan Çapcıoğlu ve Hayati Beşirli). Ankara: Grafiker Yayınları, 267-301.
Dilek, İ. (2021). Türk Mitoloji Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Ekici, M. (2005). Türk Sözlü Geleneğinde Anlatıcılar ve Anlatmalar Arasındaki İlişkiye Art Zamanlı (Diyakronik) ve Eş Zamanlı (Senkronik) Bir Bakış. Fikret Türkmen Armağanı. (ed. Gürer Gülsevin ve Metin Arıkan). İzmir: Kanyılmaz Matbaası, 225-229.
Eliade, M. (2003). Dinler Tarihine Giriş. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
Ergun, P. (2004). Türk Kültüründe Ağaç Kültü. Ankara: AKM Başkanlığı Yayınları.
Gümüştepe, P. N. (2016). İslamiyet Sonrası Türk Destanlarında Masal Motifleri Üzerine Bir Değerlendirme. Yüksek Lisans Tezi. Zonguldak: Bülent Ecevit Üniversitesi.
Günay, U. (1983). Türk Masallarında Geleneksel ve Efsanevî Yaratıklar. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 1(1), 21-46.
Gürgendereli, R. (2015). Tahta Kılıç Efsanesi ve Sarı Saltık’ın Tahta Kılıcı. 2. Uluslararası Sarı Saltuk Gazi Sempozyumu Bildiriler 06-09 Mayıs 2015 Saraybosna-Bosna Hersek (haz. Rıdvan Canım ve Levent Doğan), Edirne: Trakya Üniversitesi Yayınları, 285-298.
Güzel, A. (2009). Dini Tasavvufi Türk Edebiyatı El Kitabı. Ankara: Akçağ Yayınları.
İnan, A. (1976). Eski Türk Dini Tarihi. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
İnan, A. (2013). Tarihte ve Bugün Şamanizm Materyaller ve Araştırmalar. Ankara: TTK Yayınları.
Köprülü, M. F. (2009). Türk Edebiyatı Tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları.
Ocak, A. Y. (1983). Türk Halk İnançlarında ve Edebiyatında Evliya Menkıbeleri. Ankara: Başbakanlık Basımevi.
Ocak, A. Y. (2010). Osmanlı Sufiliğine Bakışlar. İstanbul: Timaş Yayınları.
Ocak, A. Y. (2011). Sarı Saltık: Popüler İslamın Balkanlar’daki Destani Öncüsü (XIII. Yüzyıl). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Ong, W. J. (2014). Sözlü ve Yazılı Kültür/Sözün Teknolojileşmesi. İstanbul: Metis Yayınları.
Ögel, B. (1995). Türk Mitolojisi II. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Özarslan, M. (2003). Türk Kültüründe Ağaç ve Orman Kültü. Türkbilig, 5, 94-102.
Özkan, İ. (1998). Halk Edebiyatımızda Ağaç. Kendini Yazan Ağaç. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 26-34.
Sakaoğlu, S. (1980). Anadolu-Türk Efsanelerinde Taş Kesilme Motifi ve Bu Efsanelerin Tip Kataloğu. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
Schimmel, A. (1997). Sayıların Esrarı (çev. Mehmed Temelli). İstanbul: Verka Yayınları.
Tanyu, H. (1992). Büyü. TDV İslam Ansiklopedisi (C. 6, s. 501-506). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
Tezel, N. (1992). Türk Masalları 1. Mersin: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Timurtaş, F. K. (1965). Türk Destanları. Türk Kültürü, 3(33), 577-582.
Turan, F. A. (2018). Su Ezzinden (İyesinden) Su Perileri Naiadlara Bir Değerlendirme. Bilimin İzinde Prof. Dr. Pakize Pervin Aytaç Armağanı (ed. Reyhan Gökben Saluk). Ankara: Berikan Yayınevi, 83-94.
Yıldız, N. (2010). Türk Destanlarında Kötü Huylu Devler. Milli Folklor, 11(87), 41-51.
Yüce, K. (1987). Saltuknâme’de Tarihî, Dini ve Efsanevi Unsurlar. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
Yücel, A. (1998). Masallarda Dev ve Yaratılış Destanındaki Benzerleri. Milli Folklor, 5(39), 38-45.