İkan’da Adsız Bir Geleneğin Kökeni ve Geleneğe Ad Verme Üzerine Bir Deneme

Ad verme, insanoğlunun sadece canlı veya cansız varlıkları adlandırmasıyla sınırlı olmayan kültür ögelerini adlandırmayı da içeren bir kavramdır. Kültür ögeleri içerisinde somut olmayan kültürel mirasın en temel uygulamalarından biri olan gelenekler, Türk dünyasında daima nesilden nesile aktarılarak canlılığını korumuştur. Tüm Türk dünyasında en canlı biçimde takip edilebilecek türbe ve ziyaretgâhlarla ilgili geleneklerden biri, Kazakistan coğrafyasında Türkistan’a 25 kilometre uzaklıktaki Eski İkan köyünde adı ve sebebi bilinmeyen bir şekilde Yusuf Ata Türbesi’nde yaşatılmaktadır. Tarihî kaynaklarda Yusuf Ata’nın Hoca Ahmet Yesevi ile aynı dönemde yaşamasının yanı sıra onun öğrencisi ve yeğeni olduğuna dair bilgiler mevcuttur. Çalışmamıza kaynaklık eden Yusuf Ata Türbesi’nde, Yusuf Ata’ya ait olduğu bilinen mezarın yanında onun ailesine ait olduğu söylenen başka mezarlar da vardır. Türbede dikkat çeken husus sandukaların üzerine serilmiş beyaz örtülerin üstünde yer alan koç boynuzlarıdır. Bu çalışmanın amacı, sebebi ve adı bilinmeden günümüze kadar ulaşmış bu geleneğin tarihî sürecini aydınlatmaya çalışmaktır. Bu çalışmada Türk kültüründe koç ve boynuz kültüyle ilgili araştırmalardan hareketle Eski İkan köyünde bulunan Yusuf Ata Türbesi’nde yaşatılan sandukaların üzerindeki koç boynuzlarını günümüze ulaştıran geleneğin ortaya çıkış amacı tespit edilmeye çalışılmış, bu geleneğe ad verme üzerine bir deneme yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

İkan, boynuz, türbe, ad verme, Yusuf Ata.

An Essay on the Origin of an Anonymous Tradition and Naming a Tradition in Ikan

Naming is a concept that includes naming cultural elements that are not limited to naming only living or inanimate beings by human beings. Traditions, which are one of the most basic practices of intangible cultural heritage among cultural elements, have always maintained their vitality by being passed down from generation to generation in the Turkish world. One of the traditions related to shrines and visitations that can be followed most vividly in the entire Turkic world is kept alive at the Yusuf Ata Mausoleum in the village of Eski Ikan, 25 kilometers from Turkistan in the geography of Kazakhstan, the name and reason of which are unknown. There is information in historical sources that Yusuf Ata lived in the same period as Hodja Ahmet Yesevi, as well as that he was his student and nephew. In the Yusuf Ata Tomb, which is the source of our study, there are other tombs that are said to belong to his family next to the tomb known to belong to Yusuf Ata. The thing that attracts attention in the tomb is the ram’s horns located on top of the white covers laid on the chests. The purpose of this study is to try to elucidate the historical process of this tradition, which has reached to the present day without knowing the reason and name. In this study, based on the research related to the ram and horn cult in Turkish culture, the purpose of the emergence of the tradition that brought the ram horns on the trunks kept in the Yusuf Ata Tomb in the Old Ikan village to the present day was tried to determine, and an experiment was made on naming this tradition.

Keywords:

Ikan, horn, shrine, naming, Yusuf Ancestor.,

PDF

___

Akalın, Ş. H. (1993). Üzerlik. II. Uluslararası Karacaoğlan ve Çukurova Halk Kültürü Sempozyumu, 20-22 Kasım 1991, Çukurova Üniversitesi, Adana: Çukurova Üniversitesi Basımevi, 247-260.
Akgün, E. (2008). Türk Dünyasında Din ve Gelenek Üzerine. İstanbul: Doğu Kütüphanesi.
Alp, K. Ö. & Mutlu, S. (2021). Şaman Sembollerinin İşlev ve Anlam Kodları. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 14(35), 1008-1028.
Alp, K.Ö. (2009). Orta Asya’dan Anadolu’ya Kültürel Sembollere Giriş. Ankara: Eflatun.
Altıer, S. (2018). Bir Motifin Peşinden: Osmanlı Sanatında “Bereket Boynuzu”. History Studies, 10(7), 21-57.
Argynbayev, Y. (2022). Güney Kazakistan’da Atalar Kültü. Doktora Tezi. Ankara: Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi.
Baldick, J. (2011). Hayvan ve Şaman: Orta Asya’nın Antik Dinleri (Çev. Nevin Şahin). İstanbul: hil Yayın.
Belli, O. (2002). Eskiçağ ve Orta Çağ’da Türklerde Kurgan Yapma Geleneği, Türkler. C. III. Ankara: YTY.
Beydili, C. (2004). Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlüğü. (Çev. Eren Ercan). Ankara: Yurt Kitap Yayınları.
Bozdemir, O. (2019). Orta Asya Şaman Ritüelleri Sembol ve Objelerinin Seramik Formlarda Yorumu. Sanatta Yeterlik Sanat Çalışması Raporu. Ankara: Hacettepe Üniversitesi.
Büyükçanga, M. (2009). Türk Mimarisinde Sekiz Köşeli Yıldız Motifleri. 6. Uluslararası Türk Dünyası Sosyal Bilimler Kongresi, Kırgızistan: 1230- 1234.
Çeşmeli, İ. (2007). Orta Asya ve Karahanlı Dönemi Mimarisi. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat.
Dastanov, O. (1993). Kutsal Topraklar Hakkındaki Gerçekler. Almatı.
Erbek, M. (2002). Çatalhöyük’ten Günümüze Anadolu Motifleri. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Ergin, M. (1970). Orhun Abideleri. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
Gülensoy,T. (1989). Orhun’dan Anadolu’ya Türk Damgaları. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
Güncel Türkçe Sözlük. (2023). Erişim adresi: https://sozluk.gov.tr/, [Erişim tarihi: 02.02.2023].
Güzel, A. (2009). Dini Tasavvufi Türk Edebiyatı El Kitabı. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayıncılık.
Kartaeva, T. & Oralbay, Y. (2020). Geleneksel Kazak Kültüründeki Koç Kültüyle İlgili Etnoarkeolojik İncelemeler. Belleten, 84(301), 907-958.
Kaşgarlı M. (1998). Divanü Lugat-it-Türk Tercümesi. C. 2. Ankara.
Kaşgarlı M. (1998). Divanü Lugat-it-Türk Tercümesi. C. 3. Ankara.
Kaşgarlı M. (1998). Divanü Lugat-it-Türk Tercümesi. C. l. Ankara.
Kim, H. (2004). Baraba Türklerinin Jestey Möngkö Masalındaki Mitolojik Motifler Üzerine. Bilig, 28, 43-57.
Köprülüzade, M. F. (1996). Türk-Moğol Şamanizminin Tasavvufî İslâm Tarikatları Üzerindeki Tesiri (Çev. Tamir, F.), Bilig, 1, s. 1-8.
Küçük, M. A. (2013). Geleneksel Türk Dini’ndeki ‘Ana/Dişil Ruhlar’a Mitolojik Açıdan Bakış. Iğdır Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1, 105-134.
Mellaart, J. (1965). Earliest Civillisations of the Near East Thames and Hudson”. London.
Potanin, G. (1881). Ocherki Severo-Zapadnoj Mongolii, Vyp II. Materialy etnograficheskie. Sankt-Peterburg.
Salt, A. (2010). Semboller. İstanbul: Ruh ve Madde Yayınları.
Şahin, İ. (2015). Türkiye Yeradbiliminde Leksik-Semantik Sınıflandırma Meselesi. Avrasya Terim Dergisi, 3(1), 10 – 21.
Şenesen, R. O. (2011). Türk Halk Kültüründe Bolluk ve Bereketle İlgili İnanç ve Uygulamalarda Eski Türk Kültürü İzleri. Folklor/Edebiyat, 17(66), 209-228.
Tajiyev, K. (2011). Kazınalı Ontüstik. C. 22, 2. Kitap. Almatı: “Nurlı Alem” Baspası.