Dîvânü Lügâti’t-Türk’te Kullanılan Fiilden Fiil Yapım Ekleri Üzerine Bir Değerlendirme

Dîvânü Lügâti’t-Türk Türk dilinin en önemli eserlerinden biridir. Türk dilinin bilinen ilk ansiklopedik sözlüğüdür. Kâşgarlı Mahmud’un 1072-1074 yılları arasında hazırlamış olduğu Dîvânü Lügâti’t-Türk sadece bir sözlük olarak nitelendirilmemelidir. Eserde Türk toplulukları, Türk dilinin dil bilgisi kuralları ve Türk lehçelerinin dil özellikleri ile ilgili önemli bilgiler verilmiştir. Kitap dostu Ali Emiri Dîvânü Lügâti’t-Türk’ün eldeki tek nüshasını 1914 yılında İstanbul’da tesadüfen bulmuştur. Eser tüm Türkologların ilgisini çekmiştir. Eserin eldeki tek nüshası ilk defa 1915-1917 yılları arasında Talat Paşa’nın teşviki ile Kilisli Rıfat’ın gözetiminde tercüme edilmiştir. Besim Atalay’ın Türkçe tercümesi dört cilt halinde 1939-1943 yılları arasında birinci, 1985-1986 yılları arasında ikinci defa basılmıştır. Bu çalışmada, Dîvânü Lügâti’t-Türk’te kullanılan fiilden fiil yapım ekleri ele alınmaktadır. Çalışmanın temel amacı, Dîvânü Lügâti’t-Türk’te fiil kök ve gövdelerine fiilden fiil yapım ekleri getirilerek türetilmiş olan fiillerin gramer ve anlam özelliklerini incelemektir. Dîvânü Lügâti’t-Türk’te kullanılan fiilden fiil yapım eklerinin incelenmesinde eserin 1985-1986 yılları arasında basılmış olan Türkçe tercümesi temel kaynak olarak kullanılmaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Dîvânü Lügâti’t-Türk, Türk dili, fiil kökü, fiil gövdesi, fiilden fiil yapım eki.

Notes on Deverbal Derivational Suffixes Used for Verb Formation in Dîvânü Lügâti’t-Türk

Dîvânü Lügâti’t-Türk is one of the most significant pieces of work regarding Turkish language. It represents the oldest preserved encyclopedic dictionary of Turkish language. Dîvânü Lügâti’t-Türk, prepared by Kâşgarlı Mahmud from 1072 to 1074, should not be characterized only as a dictionary. The book also presents some very important data regarding Turkic nations, grammatical rules of Turkish language and linguistic peculiarities of Turkic dialects. It was purely by chance that Ali Amiri, a book lover, found the only preserved original copy of Dîvânü Lügâti’t-Türk in Istanbul in 1914. The book aroused great interest in turkologists. The only preserved copy of the book was first translated from 1915 to 1917 with the support of Talat Paşa and under the mentorship of Kilisli Rıfat. The first edition of the translation by Besim Atalay to Turkish language was edited in four volumes from 1939 to 1943, while the second edition was published from 1985 to 1986.This paper analyzes deverbal derivational suffixes for verb formation in Dîvânü Lügâti’t-Türk. The primary aim of the paper is to analyze grammatical and semantic characteristics of verbs in Dîvânü Lügâti’t-Türk formed by adding deverbal derivational suffixes to the root or base of the verb. Besim Atalay’s translation to Turkish language, which was published from 1985 to 1986, is used as the primary source for the analysis of deverbal derivational suffixes for verb formation in Dîvânü Lügâti’t-Türk.

Keywords:

Dîvânü Lügâti’t-Türk, Turkish language, verb root, verb base, deverbal derivational suffixes for verb formation.,

PDF

___

Atalay, B. (1985). Dîvânü Lügati’t-Türk Tercümesi I. Cilt I. Ankara: TDK Yayınları.
Atalay, B. (1986a). Dîvânü Lügati’t-Türk Tercümesi II. Cilt II. Ankara: TDK Yayınları.
Atalay, B. (1986b). Dîvânü Lügati’t-Türk Tercümesi III. Cilt III. Ankara: TDK Yayınları.
Banguoğlu, T. (1995). Türkçenin Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
Başdaş, C. (2019). Kutadgu Bilig ve Uygur-Karahanlı Metinlerinde ‘Kör-’ Fiilinin Ettirgenlik Şekilleri ve ‘Körkit’ Üzerine. Uluslararası Kutadgu Bilig Kurultayı– Bildiriler, Ankara: TDK Yayınları, 151-157.
Bilgen, İ. (1989). Dîvânü Lügâti’t-Türk’te Söz Yapımı. Doktora Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Çağatay, S. (1989). Pekiştirilen Fiiller. TDAY-Belleten-1966, 2. Baskı, Ankara: TDK Yayınları, 39-50.
Eraslan, K. (1996). +sı-/+si- (~+su-/+sü-) İsimden Fiil Yapma Eki ile -sı-/-si- (~-su-/-sü-) Fiilden Fiil Yapma Eki ve Genişlemiş Şekilleri Hakkında. Türk Kültürü Araştırmaları, Zeynep Korkmaz’a Armagan, Yıl 32/1-2, Ankara, 47-62.
Ercilasun, A. B. (1984). Kutadgu Bilig Grameri-Fiil. Ankara: Gazi Üniversitesi Yayınları.
Ercilasun, A. B. (2007). Kâşgarlı Mahmud’da -SÂ-/-SE- Eki. Makaleler Dil–Destan–Tarih–Edebiyat, Ankara: Akçağ Yayınları, 140-145.
Ercilasun, A. B. (2011). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. 11. Baskı. Ankara: Akçağ Yayınları.
Erdal, M. (1991). Old Turkic Word Formation I-II. Wiesbaden: Harrassowitz.
Ergin, M. (1993). Türk Dil Bilgisi. 20. Baskı. İstanbul: Bayrak Basım Yayım Tanıtım.
Gabain, A. V. (2000). Eski Türkçenin Grameri. (çev. Mehmet Akalın). Ankara: TDK Yayınları.
Güner, G. (2008). Karahanlı Türkçesinde Fiil. Doktora Tezi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi.
Hacıeminoğlu, N. (1996). Karahanlı Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
Hatiboğlu, V. (1974). Türkçenin Ekleri. Ankara: TDK Yayınları.
Herkmen, D. (2009). Dîvânü Lugati’t-Türk’te Fiil Yapımı. Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.
Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi). 3. Baskı. Ankara: TDK Yayınları.
Ölmez, Z. ve Kaçalın, M. (2011). XI-XIII. Yüzyıllar Türk Dili. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayını.
Tekin, T. (2000). Orhun Türkçesi Grameri. Ankara: Sanat Kitabevi.
Tekin, T. (2003). Makaleler I. (haz. Emine Yılmaz, Nurettin Demir). Ankara: Grafiker Yayıncılık.
Topaloğlu, A. (1989). Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ötüken Neşriyat.