Kuzey Afrika Tasavvufunda Semâ‘ Müdâfaası: İbn Acîbe Örneği

İbn Acîbe (öl. 1224/1809), Fas’ta 18. asrın ikinci yarısı ile 19. asrın başlarında Tıtvân şehri yakınındaki Encera köyünde yaşamıştır. Zâhirî tahsilini tamamladıktan sonra tasavvufî eğitimini Şâziliye/Derkâviyye’nin ikinci önemli şahsiyeti olan Muhammed el-Bûzîdî’nin (öl. 1229/1814) elinde gerçekleştirmiştir. Eserleri ve fikirleriyle etkisi, genel olarak İslam coğrafyasında ama özellikle Kuzey Afrika tasavvufunda hissedilmiştir. Bu makale İbn Acîbe’nin tasavvufî eğitim yöntemlerinden semâ‘a bakışını genel hatlarıyla incelemeyi hedeflemektedir. Buna bağlı olarak semâ‘ meclisinde uygulanan raks ve mûsikî meselesine dikkati çekmektedir. İbn Acîbe, insanların farklı tabiatlara sahip olduklarını bu sebeple tasavvufî terbiyede Hakk’a vasıl olma konusunda sâliklerin en uygun yöntemle terbiye edilmesi gerektiğini belirtmektedir. İbn Acîbe’nin düşüncesinde tasavvufi eğitim yöntemlerinden biri de semâ‘dır. İbn Acîbe, semâ‘ı sûfiler için genel olarak onları eğitmede, etkilemede ve hali elde etmede başvurulması gereken önemli bir yöntem olduğunu savunmaktadır. Semâ‘, insanların iyi veya kötü hâlini süratle ortaya çıkardığını, kalbi Rabbiyle birlikte olanı, süratle ilâhî huzura; kalbi, nefsânî hazzı ve hevasıyla birlikte olanı da hazlarına ve arzularına doğru hareket ettirdiğini düşünmektedir. İbn Acîbe, semâ‘ı, işâri yönden kalbî zikir aşaması ve ona hazırlayıcı olarak görmektedir. Semâ‘ meclisinde yapılan raksa ve kullanılan çalgı aletlere dair İbn Acîbe, insanların içinde bulunduğu manevî duruma göre hüküm verileceğini düşünmektedir.

Anahtar Kelimeler:

Tasavvuf, İbn Acîbe, Semâ‘, Raks, Mûsikî

The Defense of Sama‘ in North African Sufısm: Example of Ibn ‘Ajība

the second half of the 18th century and the beginning of the 19th century in Morocco. After completing his apparent education, he carried out his sufi education in the hands of Muhammad al-Buzīdī (d. 1229/1814), the second important figure of the Şhâdhiliyya/Dargᾱwiyya. Through his works and ideas, his influence was felt in general Islamic geography, but especially in North African sufism. This article aims to examine in general terms Ibn Ajıba's view of samᾱ‘, one of the sufi education methods. Accordingly, attention is drawn to the issue of dance and mystical music applied in the samᾱ' assembly. Ibn ˈAjība, states that people have different natures, and therefore, devotees should be trained in the most appropriate way in order to reach God in mystical education. One of the mystical education methods in Ibn ˈAjība's thought is samᾱ‘. Ibn ˈAjība argues that samᾱ‘ is an important method that should be used for sufis in educating, influencing and developing their states (hâl) in general. Samᾱ‘ means that people quickly reveal their good or bad states and those whose heart is with their Lord, quickly reach the divine presence; He thinks that those whose hearts are filled with an attitude of inner pleasure and desire toward his own pleasures and desires. Ibn ˈAjība sees the samᾱ‘ as a stage of remembrance (dhikr) with the heart and a preparation for it from the ishari aspect. He thinks that judgment will be made about the dance and instruments used in the samᾱ' assembly, according to the spiritual situation of the people.

Keywords:

Mysticism, Ibn ˈAjība, Samᾱ‘, Dance, Music,

PDF

___

Abdülkadir İsa. Hakaik ani’t-tasavvuf. Haleb: Mektebetü’l-İrfan, 5. Basım, 1993.
Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. thk. Şuayb el-Arnaut - Adil Mürşid. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
’Ajiba, Ahmad ibn. The Book of ascension to the essential truths of sufism: (Mi’raj al-tashawwuf ila haqa’iq al-tasawwuf) a lexicon of sufic terminology = Mi’racü’t-teşevvüf ila hakaiki’t-tasavvuf. çev. Mohamed Fouad Aresmouk, Fitzgerald Michael Abdurrahman. thk. Mohamed Fouad Aresmouk, Fitzgerald Michael Abdurrahman. Louisville : Fons Vitae, 2012.
Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş - Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 3. Basım, 2009.
Ayhan, Mehmet. İbn Acîbe’nin Hadis Anlayışı:Hâşiye Ale’l-Câmii’s-Sağîr Örneği. ed. Ali Kaya. Sonçağ Akademi, 2022.
Azzuzî, Hasan. eş-Şeyh Ahmed b. Acibe ve menhecuhu fî’t-tefsir. 2 Cilt. Rabat: Vizaretü’l-Evkaf ve’ş-Şuuni’l-İslâmiyye, 2001.
Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail el-. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Muhammed Züheyr b. Nasr. 9 Cilt. b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, ts.
Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. Ankara: Rehber Yayınları, 1997.
Celyend, Muhammed el-. “Derkâviyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/179. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
Ceyhan, Semih. “Semâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/455-457. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
Emektar, Ramazan. İbn Acîbe Hayatı, Eserleri ve Tasavvufî Görüşleri. ed. Hüseyin Okur. İstanbul: Nizamiye Akademi, 2022.
Emektar, Ramazan. “İbn Acîbe’nin Mârifet Anlayışı”. İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi 7/2 (25 Temmuz 2021), 1121-1149.
Eraydın, Selçuk. Tasavvuf ve Tarikatlar. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı (İFAV), 4. Basım, 1994.
Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed el-. İhyâu ulûmi’d-din. Cidde: Dârü’l-Minhac, 2011.
Gurâb, Sa’d. “İbn Arafe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/316-317. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
Hücviri, Ebü’l-Hasan Data Gencbahş Ali b Osman b Ali. Keşfü’l-mahcub. thk. İs’ad Abdülhadi Kındil. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’n-Nehdati’l-Arabiyye, 1980.
İbn Acîbe, Ebu’l-Abbas Ahmed b Muhammed b Mehdi el-Hasenî. el-Bahru’l-medîd fî tefsiri’l-Kur’âni’l-mecîd. thk. Ahmed Abdullah el-Kuraşî Raslân. 6 Cilt. Kahire, 1419.
İbn Acîbe, Ebu’l-Abbas Ahmed b Muhammed b Mehdi el-Hasenî. el-Fütûhâtü’l-ilâhiyye fî şerhi’l-Mebâhisi’l-asliyye. thk. Muhammed Abdurrahman Üveysi. Dımaşk: el-Yemame, 1998.
İbn Acîbe, Ebü’l-Abbas Ahmed b Muhammed b Mehdi el-Hasenî. İlahi Fetihler: Şeriat, Tarikat, Hakikat = Fütühatü’l-İlahiyye. çev. Dilaver Selvi,. İstanbul : Semerkand, 2014.
İbn Acîbe, Ebü’l-Abbas Ahmed b Muhammed b Mehdi Hasenî. Îkâzü’l-himem fî şerhi’l-Hikem. Beyrut: Dâru’l-Hayr, 2005.
İbn Acîbe, Ebü’l-Abbas Ahmed b Muhammed b Mehdi Haseni Şazeli. Mi’râcü’t-teşevvüf ila hakâiki’t-tasavvuf. thk. Mahmud Beyruti. Dımaşk: Darü’l-Beyruti, 2004.
İskenderî, İbn Ataullah el-. Hikem-i Ataiyye. çev. Yahya Pakiş. İstanbul: Semerkand Yayınları, 2009.
Kelabazi, Ebû Bekr Muhammed b İbrahim el-Buhârî. et-Taarruf li-mezhebi ehli’t-tasavvuf. thk. Ahmed Şemseddin. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
Kuşeyri, Ebü’l-Kâsım Zeynülislam Abdülkerim b. Hevazin. er-Risâletü’l-Kuşeyriyye. Cidde: Dârü’l-Minhac, 2017.
Kuşeyri, Ebü’l-Kâsım Zeynülislam Abdülkerim b. Hevazin. Kuşeyrî Risâlesi. çev. Dilaver Selvi. İstanbul: Semerkand Yayınları, 3. Basım, 2007.
Michon, Jean Louis. “Sacred Music and Dance in Islam”. Sufism: Love and Wisdom. ed. Jean Louis Michon - Roger Gaetani. Bloomington: World Wisdom, 2006.
Muttakî, Ali el-. Kenzü’l-ummâl. 18 Cilt. Beyrut, 1993.
Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkī. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâu’t-Turâsü’l Arabî, ts.
Özen, Şükrü. “İbn Sûde”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/359-361. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
Serrac, Ebû Nasr Abdullah b Ali et-Tusi. el-Lüma’. : Dârü’l-Kütübi’l-Hadise, 1960.
Tücibî, Ebû Osman Sa’d b. Ahmed b. İbrâhim İbn Liyun et-. er-Risaletü’l-ilmiyye fi’t-tasavvuf. Darülbeyza: Darü’s-Sekafe, 2004.
Tülücü, Süleyman. “İbn Liyûn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/159-160. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
Uludağ, Süleyman. İslam Açısından Musiki ve Sema. İstanbul: İrfan Yayınevi, 1976.
Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2012.
Yusuf Hattar, Muhammed. el-Mevsuatü’l-Yusufiyye bi beyâni edilleti’s-sufiyye. Dımaşk: Dârü’t-Takva ; Dübey [Dubai] : Dârü’l-Fakih, 2003.