AYDINLANMA FELSEFESİNDE VOLTAİRE’İN YERİ VE OSMANLI AYDINLARI ÜZERİNDE ETKİSİ

Avrupa’da Whig Devrimiyle başlayarak Fransız İhtilaliyle zirve yapan Aydınlanma hareketi düşünsel, toplumsal, kültürel ve siyasi yönleriyle düşünce tarihinde yeni bir dönemin başlangıcı olarak kabul edilir. Ortaçağ’da hâkim olan inanç ve düşüncelerden kopuşun yaşandığı bu dönemde akılcılık, bilimcilik, hümanizm, ilerlemecilik ve liberalizm gibi düşünceler dönemi yönlendiren muharrik güçlerdir. Dönemin karakterini belirleyen bu düşünceler dönemin aksiyoner ve pratik düşünürleri eliyle geniş halk kitlelerine ulaştırılmıştır. Aydınlanma hareketine yön veren düşüncelerin şekillenmesi ve yayılmasında etkili olan isimlerin başında Fransız düşünür Voltaire gelir. Voltaire, başta din ve ifade özgürlüğü olmak üzere özgürlüğün tüm alanlarda yaygınlaşmasını savunması, hümanizm, demokrasi ve tolerans gibi düşünceleri güçlü kalemi ile ifade ederek bilinçli bir uyanışı sağlaması nedeniyle Aydınlanma hareketinin öncüsü hatta kimilerine göre babası kabul edilir. İngiltere’de kaldığı yıllarda etkisinde kaldığı dönemin ünlü düşünürlerinden Newton’un mekanik doğa felsefesini, John Locke’un deneycilik düşüncesini, İngiliz deizmini Fransızlara ve kıta Avrupa’sına tanıtmış ve adeta bir bilim aktarıcısı rolünü üstlenmiştir. Aydınlanmanın önünde en büyük engel olarak görülen Kilise, dinî hurafeler ve batıl inançlara karşı çetin bir mücadele veren Voltaire’in bu çabası Orta Çağ zihniyetinin çözülmesi ve Aydınlanma hareketinin başarıya ulaşmasında benzersiz bir katkı sağlamıştır. Voltaire’in bu mücadeledeki silahı Victor Hugo’nun da bir söylevinde dikkat çektiği gibi rüzgârdan daha hafif ama yıldırımdan daha etkili olan güçlü kalemi olmuştur. Aydınlanma felsefesinin temel öğretilerini etkili bir retorikle geniş halk kitlelerine aktarmasıyla Voltaire, tarihte sadece Aydınlanma dönemi ve kendi coğrafyasıyla sınırlı olmayan bir etki bırakmıştır. Nitekim söz konusu düşünceleri ve güçlü kalemi, dönemin Osmanlı aydınları arasında da yankı bulmuştur. Fakat Voltaire’in İslâm ve Türklere karşı birbiriyle çelişen düşünceleri nedeniyle Osmanlı aydınları üzerinde derin bir etki bırakmamıştır. Zira Voltaire Hristiyanlığın dinî bağnazlığını eleştirdiği kimi eserlerinde İslâm’ın hoşgörüsünü ve Osmanlı’nın gayrimüslimlere karşı tutumunu örnek olarak gösterirken, kimi eserlerinde ise içinde yaşadığı Batı Hristiyan toplumunun bilinçaltında yatan İslâm ve Türk algısından kurtulamadığını göstererek İslâm’a ve Türklere karşı nefret içeren ve hakarete varan ifadeler kullanmıştır. Bu çalışma Voltaire’in Aydınlanma felsefesindeki yerini ve Osmanlı aydınları üzerindeki etkisinin boyutlarını konu almaktadır. Çalışmadan amaç yaşadığımız dönemde etkisi hala devam eden Aydınlanma hareketinde Voltaire’in rolünü belirgin kılmak ve Osmanlı aydınlarında görülen Voltaire etkisinin izlerini sürmektir. Bir giriş ve iki bölümden oluşan bu çalışmanın ilk bölümünde Voltaire’in Aydınlanma felsefesindeki rolü ve önemli düşünceleri, ikinci bölümde ise Voltaire’in Osmanlı aydınları arasındaki etkisi ele alınmıştır. Osmanlı aydınları arasında Voltaire’in etkisini daha yakından müşahede ettiğimiz Münif Paşa, Beşir Fuad ve Ahmed Midhat örneklem olarak seçilerek söz konusu etkinin boyutları hakkında genel bir sonuca varılmaya çalışılmıştır. Bu aydınlardan Münif Paşa ve Ahmed Midhat üzerinde Voltaire’in etkisi edebî yönü ve güçlü kalemiyle sınırlı kalmıştır. Beşir Fuad ise daha derin bir tesirle Voltaire’in dinî taassup karşıtlığı, deizm ve metafizik gibi düşüncelerinden etkilenmiştir. Bununla birlikte Voltaire’in Osmanlı aydınları üzerinde yaygın bir etkide bulunmadığını söyleyebiliriz. Zira etkisi birkaç isimle sınırlı kalan Voltaire’in her ne kadar keskin kalemi ve üretkenliği entelektüel muhitte kabul görse de özellikle Osmanlı toplumunun dinî ve manevî değerleriyle ters düşen düşünceleri onun edebî kimliğini gölgede bırakmış ve daha geniş bir etki bırakmasına engel olmuştur. Nitekim Voltaire’den yapılan çeviriler Osmanlı aydınları arasında herhangi bir düşünsel dönüşüme sebep olmadığı gibi Beşir Fuad dışarıda tutulursa eserleri de ciddi bir ilgiye mazhar olmamıştır. Çalışmanın sonunda Voltaire’in bir bilim ve felsefe üreticisi olmasa da güçlü edebî kimliğiyle başarılı bir bilim ve düşünce aktarıcısı olduğu, bu yönüyle Aydınlanma düşüncesinde önemli bir yer işgal ettiği sonucuna varılmıştır. Osmanlı aydınları üzerindeki etkisine gelince onun, edebî yönüyle Osmanlı aydınlarını kısmen etkilediği, fakat ilmî, dinî ve sosyo-politik nedenlerden ötürü kapsamlı bir etkide bulunmadığı sonucuna varılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Din Felsefesi, Aydınlanma, Voltaire, Münif Paşa, Beşir Fuad, Ahmed Midhat

The Place of Voltaire in the Enlightenment Philosophy and His Effects on Ottoman Intellectuals

The Enlightenment movement, which started with the Whig Revolution in Europe and peaked with the French Revolution, is regarded as the beginning of a new era in the history of thought with its intellectual, social, cultural and political aspects. In this era, that there is a break from the beliefs and thoughts that prevailed in the Middle Ages, thoughts such as rationalism, scientism, humanism, progressivism and liberalism are the impulsive forces that direct this period. These ideas, which determined the character of the period, were transmittal to the masses of the public by the actioner and practical thinkers of the period. The French philosopher Voltaire was one of the leading names that were effective in shaping and spreading the ideas that directed the Enlightenment movement. Voltaire is regarded as the pioneer of the Enlightenment movement, or even his father, because he advocates the spread of freedom in all areas, especially freedom of religion and expression, and provides a conscious awakening by expressing ideas such as humanism, democracy and tolerance with his strong pen. During his stay in England, he introduced Newton’s mechanical philosophy of nature, John Locke's empirical thought, English deism to the French and continental Europe, and almost assumed the role of a science transmitter. The effort of Voltaire, who fought hard against the Church, religious superstitions and superstitions that seen as the biggest obstacles to enlightenment made a unique contribution to the dissolution of the medieval mentality and the success of the Enlightenment movement. Voltaire's weapon in this struggle, as Victor Hugo pointed out in one of his speeches, has been a powerful pen that is lighter than the wind but more effective than lightning. By transferring the basic teachings of the Enlightenment philosophy to the masses with an effective rhetoric, Voltaire left an influence in history that is not limited to the Enlightenment period and its own geography. Indeed, his thoughts and powerful pen resonated among the Ottoman intellectuals of the period. However, he did not leave a profound influence on the Ottoman intellectuals due to his conflicting views on Islam and the Turks. Because Voltaire shows the tolerance of Islam and the Ottoman attitude towards non-Muslims as examples in some of his works in which he criticizes the religious fanaticism of Christianity, while in some of his works he shows that he cannot get rid of the perception of Islam and Turks that lie in the subconscious of the Western Christian society he lives in, and he used expressions that included hatred and insulting towards Islam and Turks. This study focuses on Voltaire's place in Enlightenment philosophy and the dimensions of his influence on Ottoman intellectuals. The purpose of this study is to make the role of Voltaire apparent in the Enlightenment movement, whose effect continues, and to trace the Voltaire effect seen in the Ottoman intellectuals. In the first part of this study, which consists of an introduction and two parts, Voltaire's role and important thoughts in the Enlightenment philosophy, and in the second part, Voltaire's influence among the Ottoman intellectuals are discussed. Among the Ottoman intellectuals, Münif Pasha, Beşir Fuad and Ahmed Midhat, whose influence we observed more closely, were selected as samples, and a general conclusion about the dimensions of the effect in question was tried to be reached. Among these intellectuals, Voltaire's influence on Münif Pasha and Ahmed Midhat was limited to his literary side and powerful pen. Voltaire's influence on these intellectuals on Münif Pasha and Ahmed Midhat was limited to his literary side and powerful pen. Beşir Fuad, on the other hand, was influenced by Voltaire’s ideas such as religious tolerance, deism, and metaphysics with a deeper influence. However, we can say that Voltaire did not have a widespread influence on the Ottoman intellectuals. Because, although Voltaire's sharp pen and productivity were accepted in the intellectual environment, whose influence was limited to a few names, his thoughts contradicting the religious and spiritual values of the Ottoman society overshadowed his literary identity and prevented him from making a wider impact. Indeed, the translations made by Voltaire did not cause any intellectual transformation among the Ottoman intellectuals, and if Beşir Fuad was excluded, his works did not receive serious attention. At the end of the study, it was concluded that although Voltaire is not a producer of science and philosophy, he was a successful transmitter of science and thought with his strong literary identity and occupied an important place in Enlightenment thought from this aspect.

Keywords:

Philosophy of Religion, Enlightenment, Voltaire, Munif Pasha, Besir Fuad, Ahmed Midhat,

PDF

___

Adıbelli, Ramazan. “Kitab-ı Mukaddes Eleştirisinin Öncülerinden Katolik Rahip Richard Simon’un (1638–1712) İslam’a Yaklaşımı”. Bilimname 2019/38 (31 Ekim 2019), 9-55.
Akgün, Mehmet. Materyalizmin Türkiye’ye Girişi ve İlk Etkileri. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 1988.
Arslan, Ahmet. “Aydınlanma”. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi 1/2 (01 Haziran 1992), 23-32.
Atayman, Veysel (ed.). Aydınlanma. İstanbul: Donkişot Yayınları, 2006. Beşir Fuad. Voltaire. İstanbul: Şirket-i Mürettibiye Matbaası, 1304.
Bolay, Süleyman Hayri. Felsefî Doktrinler Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları, 1987.
Butterworth, Charles. “Averroës, Precursor of the Enlightenment?” Alif: Journal of Comparative Poetics 16 (1996), 6-18.
Cevizci, Ahmet. Aydınlanma Felsefesi Tarihi. Bursa: Asa Kitabevi, 2007.
Copleston, Frederick. Felsefe Tarihi - Aydınlanma. çev. Aziz Yardımlı. İstanbul: İdea Yayınevi, 2004.
Çağrıcı, Mustafa. “Müsamaha”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32/71-73. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2006.
Çetinkaya, Bayram Ali. “Modern Türkiye’nin Felsefi Kökenleri”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/2 (15 Aralık 2002), 65-92.
Davidson, Ian. Voltaire: A Life. New York: Pegasus Books, 2010.
Demir, Remzi. Türk Aydınlanması ve Voltaire. İstanbul: Doruk Yayıncılık, 1999.
Doğan, İsmail. “Münif Mehmed Paşa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32/9-12. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2006.
Durant, Will. The Story of Philosophy. New York: Garden City Publishing Company, 1933.
Durant, Will - Durant, Ariel. Rousseau and Revolution: The Story of Civilization. Simon and Schuster, 1967.
Erdem, Hüsameddin. “Deizm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 9/109-111. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1994.
Fuad, Beşir. Voltaire. Konya: Çizgi Kitabevi, 2011.
Gökberk, Macit. Felsefe Tarihi. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1990.
Hacıismailoğlu, Muhammed İhsan. “Osmanlı Müelliflerinin Çalışmalarında Zeyd-Zeyneb Hadisesi Bağlamında Voltaire’in ‘Fanatizm veya Peygamber Muhammed’in Bağnazlığı’ Adlı Tiyatro Eseri Üzerine Değerlendirmeler”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19/1 (30 Haziran 2020), 307-338. https://doi.org/10.14395/hititilahiyat.689001
Kalın, İbrahim. İslâm ve Batı. İstanbul: İsam Yayınları, 2013.
Kaya, Mahmut. “İşrâkiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 23/438-439. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2001.
Kaya, Yalçın. Aydınlanma Çağı ve Felsefesi. İstanbul: Tiglat Matbaacılık, 2000.
Korlaelçi, Murteza. “Pozitivist Düşüncenin İthali”. Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce - Cumhuriyet’e Devreden Düşünce Mirası Tanzimat ve Meşrutiyet’in Birikimi. ed. Mehmet Ö. Alkan. İstanbul: İletişim Yayınları, 2001.
Kula, Onur Bilge. Batı felsefesinde oryantalizm ve Türk imgesi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2018.
Meriç, Cemil. Bu Ülke. İstanbul: İletişim Yayınları, 1999.
Midhat, Ahmed. Musahabat-ı Leyliye 8-9 (Volter). İstanbul: Tercüman-ı Hakikat Matbaası, 1887.
Namık Kemal. Renan Müdâfaanâmesi. ed. M. Fuad Köprülü. Ankara: Milli Kültür Yayınları, 1962.
Okay, M. Orhan. “Ahmed Midhat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 2/101-103. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1989.
Okay, M. Orhan. Batı Medeniyeti Karşısında Ahmed Midhat Efendi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2008.
Okay, M. Orhan. “Beşir Fuad”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 6/5-6. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1992.
Okay, M. Orhan. Beşir Fuad: İlk Türk Pozitivist ve Natüralisti. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2008.
Ölmez Atalay, Yasemin. Felsefi Açıdan Tolerans ve Hoşgörü. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
Öner, Necati. “Felsefî Tutum”. Felsefe Dünyası 18 (K 1995), 3-6.
Quadri, Goffredo. La Philosophie Arabe Dans L’europe Médiévale: Des Origines À Averroès. Payot, 1947.
Rasim, Ahmet. Osmanlı İmparatorluğu’nun Reform Çabaları İçinde Batış Evreleri. thk. Hıfzı V. Velidedeoğlu. İstanbul: Çağdaş Yayınları.
Tanilli, Server. Voltaire ve Aydınlanma. İstanbul: Adam Yayıncılık, 2003.
Tural, Secaattin. “19. Yüzyıl Türk Aydınında Voltaire İlgisi”. Journal of History Culture and Art Research 2/4 (2014), 147-156.
Voltaire. Candide ya da İyimserlik. çev. Server Tanilli. İstanbul: Adam Yayıncılık, 2000.
Voltaire. Épîtres. Paris: Garnier, 1769.
Voltaire. Felsefe Sözlüğü. çev. Lütfi Ay. İstanbul: İnkılap ve Aka Kitapevi, 1977.
Voltaire. Felsefe Sözlüğü II. çev. Lütfi Ay. İstanbul: İnkılap ve Aka Kitapevi, 1977.
Voltaire. Feylesofça Konuşmalar ve Fıkralar I-II. çev. Fehmi Baldaş. Ankara: MEB Yayınları, 1947.
Voltaire. Oeuvres complètes de Voltaire. ed. Ch. Lahure. Paris: Librairie De La Hachette, 1959.
Voltaire. Traité Sur La Tolérance. Bibebook, 1763.
Voltaire. Türkler Müslümanlar ve Ötekiler. thk. Osman Yenseni. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1969.
Voltaire. Voltaire’s Philosophical Dictionary,. çev. H. I. Woolf. London: Gerorge Allen and Unwin Ltd, 1924. http://hdl.handle.net/2027/uc1.$b45846
Voltaire. Zadig ve Başka Hikayeler. çev. Yaşar Nabi Nayır. Ankara: MEB Yayınları, 1962.
Vorlander, Karl. Felsefe Tarihi. çev. Mehmet İzzet - Orhan Saadeddin. İstanbul: İz Yayıncılık, 2004.
Wahba, Mourad - Abousenna, Mona. Averroes and the Enlightenment. Amherst: Prometheus Books, 1996.
Wild, Stefan. “Islamic Enlightenment and the Paradox of Averroes”. Die Welt des Islams 36/3 (1996), 379-390.