İşgal İstanbul'unda Müdafaa-i Milliye'nin Kuruluşu Üzerine Bir Değerlendirme: İttihatçılar, Komünistler, Sosyalistler

Bu yazı, işgal altındaki İstanbul'da Müdafaa-i Milliye isimli teşkilatın kuruluşunu konu almaktadır. İlk olarak, şehrin Müslüman kesimleri arasında önemli bir etkiye sahip olan bu direniş örgütünün, 1920 yılının ilk yarısında, İngiliz, Fransız ve İtalyan askeri makamları İstanbul'un yönetimine resmi olarak el koyduğu sıralarda ortaya çıktığı tartışılmaktadır. Daha sonra, Müdafaa-i Milliye teşkilatının kuruluş sürecinde İttihatçıların rolü ve bu teşkilatın İstanbul'da faaliyet gösteren komünist ve sosyalist hareketlerle ilişkileri incelenmektedir.

An Assessment on the Establishment of the Committee of National Defense in Istanbul under Occupation: Unionists, Communists, Socialists

The subject of this paper is the establishment of the Committee of National Defense in Istanbul under occupation. First, it is discussed that this organization of resistance, which had considerable influence over the Muslim segments of the city's population, emerged in the first half of 1920, around the time that the British, French and Italian military authorities officially seized the administration of Istanbul. Afterwards the paper examines the role of the Unionists in the formation of the Committee of National Defense and the relations of this organization with the communist and socialist movements operating in Istanbul.

___

Arşiv Belgeleri

Archives du Ministère des Affaires Étrangères (AMAE), Paris

E - Levant, 1918-1929

Cilt: 94, Karton: 308, Dosya: 1

Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), İstanbul

Dahiliye Vekaleti (DH), Kalem-i Mahsus Müdüriyeti Belgeleri (KMS) Belge No: 52-4/35

Public Record Office, Foreign Office Catalogs (FO), Londra

Belge No: 371/5165; 371/5178; 371/6474; 371/5293

Service Historique de l'Armée de Terre (SHAT), Paris 20 N 167

Belge No: 57/2. 20 N 1106 Belge No: 38/4/1

Türkiye İnkılap Tarihi Enstitüsü Arşivi (TİTE), Ankara

Belge No : 34/8 ; 57/124; 70/3 ; 263/33; 299/34

Türkiye Sosyal Tarih Araştırmaları Vakfı Komintern Arşivi (TÜSTAV Komintern Arşivi), İstanbul

CD: 24, Dosya: 31-36, No: 88-90; CD: 2, Dosya: 2-36, No: 468-472

Süreli Yayınlar

Alemdar

"Grev Devam Ediyor," 13 Mayıs 1920, s. 4. İkdam

"Tramvay Amelesi Tatil-i Eşgal Edeceklerini Söylüyorlar," 10 Nisan 1920, s. 2

"Tramvay Amelesi Bugün Tatil-i Eşgal Ediyor," 11 Mayıs 1920, s. 3 İleri

"Menfi ve Sosyalist Arkadaşlara," 8 Şubat 1919, s. 3

"Türkiye Sosyalist Fırkası,"10 Mart 1919, s. 4 Meslek

"Tramvay Amelesi," 28 Nisan 1925, s. 5. Tevhid-i Efkar

"Amele Kongresi," 10 Mart 1922, s. 1-2

Kitaplar ve makaleler

Akal, Emel, millî Mücadelenin Başlangıcında Mustafa Kemal, İttihat Terakki ve Bolşevizm, İstanbul: TÜSTAV Yayınları, 2008.

Akal, Emel, Moskova-Ankara-Londra Üçgeninde İştirakiyuncular, Komünistler ve Paşa Hazretleri, İstanbul: İletişim Yayınları, 2013.

Alkan, Mehmet Ö., "Bir İttihat Terakki Muhalifi Olarak Liberal Sosyalist Hilmi," Tarih ve Toplum, no: 81, Eylül 1990, s. 41-47.

Aslan, Betül, Türkiye Azerbaycan İlişkileri ve İbrahim Ebilov, 1920-1923, İstanbul: Kaynak Ya- yınları, 2004.

Aslan, Yavuz, Türkiye Komünist Fırkası'nın Kuruluşu ve Mustafa Suphi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1997.

Aslan, Yavuz, "Bolşeviklerle İlişki Kurmak Amacıyla Oluşturulan Bir Siyasi Kuruluş: Türk Komünist Fırkası (Bakü-1920)," Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, no: 6, 2002, s. 31-52.

Aslan, Yavuz, Birinci Doğu Halkları Kurultayı (1-7 Eylül 1920 - Bakü), İstanbul: Kaynak Yayın- ları, 2007.

Atasoy, Emel Seyhan and Meral Bayülgen (eds.), Türkiye İştirakiyun Teşkilatlarının Birinci Kongresi (TKP Kuruluş Kongresi). (Tutanaklar-Belgeler). Bakü 10-16 Eylül 1920, İstanbul: Sos- yal Tarih Yayınları, 2008.

Aydın, Mesut, millî Mücadele Dönemi'nde TBMM Hükümeti Tarafından İstanbul'da Kurulan Gizli Gruplar ve Faaliyetleri, İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1992.

Banoğlu, Niyazi Ahmet, "Milli Kongre ve Faaliyetleri," Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Kasım 1988, cilt: 3, no: 7, s. 197-212, http://www.atam.gov.tr/dergi/sayi-07/milli- kongre-ve-faaliyetleri

Benlisoy, Foti ve Y. Doğan Çetinkaya, "Erken Dönem Müslüman/Türk Sosyalizmi ve İşti- rakçi Hilmi", Tanıl Bora ve Murat Gültekingil (der.), Modern Türkiye'de Siyasi Düşünce, Sol Düşünce, cilt: 8, İstanbul: İletişim Yayınları, 2007, s. 165-183.

Cerrahoğlu, A., Türkiye'de Sosyalizmin Tarihine Katkı, İstanbul: May Yayınları, 1975.

Criss, Nur Bilge, İşgal Altında İstanbul, 1918-1923, İstanbul: İletişim Yayınları, 2008.

Çapanoğlu, Münir Süleyman, Türkiye'de Sosyalizm Hareketleri ve Sosyalist Hilmi, İstanbul: Pınar Yayınevi, 1964.

Çetinkaya, Y. Doğan, "Sosyalizmi İdrak Etmek: Bir Mütareke Dönemi Gazetesi," Mehmet ö. Alkan, Tanıl Bora, Murat Koraltürk (der.) Mete Tunçay'a Armağan, İstanbul: İletişim Yayınları, 2007, s. 499-536.

Çukurova, Bülent, Kurtuluş Savaşı'nda Haberalma ve Yeraltı Çalışmaları, Ankara: Ardıç Yayınları, 1994.

Demirel, Yücel, TKP MK 1920-1921. Dönüş Belgeleri - 1, İstanbul: TÜSTAV Yayınları, 2004.

Dumont, Paul, Du Socialisme Ottoman à l'Internationalisme Anatolien, İstanbul: lSIS, 1997.

Erdal, Serkan, "Osmanlı Sanatkâran Cemiyeti", Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, no: 19 (1), 2015, s. 163-178.

Erişçi, Lütfü, "Türkiye'de İşçi Sınıfının Tarihi," Sosyal Tarih Araştırmaları, İstanbul: TÜSTAV Yayınları, 2003, s. 89-114.

Gökay, Bülent, Emperyalizm ile Bolşevizm Arasında Türkiye, İstanbul: Agoro Kitaplığı, 2006.

Gürel, Burak ve Fulya Özkan, "İsmail Bilen (Laz İsmail)," Modern Türkiye'de Siyasi Düşünce, Sol Düşünce, cilt: 8, İstanbul: İletişim Yayınları, 2007, s. 294-309.

Harris, George S., The Origins of Communism in Turkey, Stanford: Hoover Institution Publication, 1967.

Hiçyılmaz, Ergun, Türk Devrimi'nde Bir Gizli Örgüt: Karakol, İstanbul: Destek Yayınevi, 2012.

Himmetoğlu, Hüsnü, "M. Mücadele Esnasında İstanbul'daki Gizli Kurullardan M.M. Grubu ve Gerçek Yüzü," Yakın Tarihimiz. cilt: 3. sayı: 32, 4 Ekim 1962, s. 165-167.

Himmetoğlu, Hüsnü, Kurtuluş Savaşı'nda İstanbul ve Yardımları, Cilt: 1, İstanbul: Ülkü Basıme- vi, 1975.

Ilgaz, Hasene, "Milli Mücadele'de Varlığı Gizli Kalan Bir Cemiyet: Kara-kol Cemiyeti," Tarih ve Edebiyat Mecmuası, 1 Ocak 1981, no: 17, s. 13-14.

Karakaya, Ali, İşgal Altında İstanbul, İstanbul: İnkılap Kitabevi, 2016.

Kip, M. Kazım (Vanlı Kazım), "Anılarım," Erden Akbulut (der.), millî Azadlık Savaşı Anıları, İstanbul: TÜSTAV Yayınları, 2006, s. 79-94.

Koçer, Kemal, Kurtuluş Savaşlarımızda İstanbul. İşgal Senelerinde M.M. Grubunun Gizli Faaliyeti, İstanbul: Vakit Basımevi, 1946.

Kocaoğlu, Bünyamin, Mütareke'de İttihatçılık. İttihat ve Terakki Partisi'nin Dağılması, İstanbul: Temel Yayınları, 2006.

Özkan, Asaf, "Arkadaşlarının Kaleminden Mim Mim Grup Reisi Topkapılı Mehmet Bey," Tarihin Peşinde - Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, no: 10, 2013, s. 29-62.

Özkan, Asaf, İşgal İstanbul'unda İstihbarat ve Eylem Mim Mim Grubu, Erzurum: Salkımsöğüt Yayınevi, 2015.

Polat, Nazım H., Müdafa-i Milliye Cemiyeti, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1991.

Polat, Nazım H., "İstanbul Müdafaa-i Milliye Teşkilatı ve 'Talimatnamesi," Tarih ve Toplum, cilt: 13, no: 77, Mayıs 1990, s. 282-285

Sencer, Oya, Türkiye'de İşçi Sınıfı: Doğuşu ve Yapısı, İstanbul: Habora Kitabevi, 1969.

Şapolyo, Enver Behnan, Kemal Atatürk ve millî Mücadele Tarihi, Ankara: Rafet Zaimler Yayı- nevi, 1958.

Tansu, Samih Nafiz, İki Devrin Perde Arkası. Anlatan: Emekli Süvari Albayı Hüsamettin Ertürk (Teşkilat-ı Mahsusa Başkanı), İstanbul: Çınar Matbaası, 1969.

Tevetoğlu, Fethi, Türkiye'de Sosyalist ve Komünist Faaliyetler, Ankara: Ayyıldız Matbaası, 1967.

Tevetoğlu, Fethi, millî Mücadele Yıllarındaki Kuruluşlar: Karakol Cemiyeti, Türkiye'de İngiliz Mu- hipleri Cemiyeti, Wilson Prensipleri Cemiyeti, Yeşilordu Cemiyeti, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1988.

TKP MK Sekreteri İsmail Bilen, Kısa Biyografi, İstanbul: TÜSTAV Yayınları, 2004.

Tunaya, Tarık Zafer, Türkiye'de Siyasi Partiler, 1859-1952, İstanbul: Doğan Kardeş Yayınları, 1952.

Tunaya, Tarık Zafer, Türkiye'de Siyasal Partiler. Cilt 1: İkinci Meşrutiyet Dönemi, 1908-1918, İstanbul: İletişim Yayınları, 1998.

Tunaya, Tarık Zafer, Türkiye'de Siyasal Partiler. Cilt 2: Mütareke Dönemi, 1918-1922, İstanbul: