Altın çağ ile modern dönem arasında Osmanlı yahudileri: Edirne yahudi cemaati örneği (1680-1750)

Osmanlı Yahudileri üzerine tarihyazımı, Yahudilerin demografik ve sosyo-iktisadi du- rumlarını Osmanlı Devletinin genel gidişatına paralel değerlendirmiştir. Buna göre, 15. ve 16. yüzyıllar Osmanlı Yahudileri için de bir altın çağ, 19. yüzyılda modern kurumların teşekkülüne kadar aradaki yüzyıllar ise devletin dezentegrasyonuna bağlı zayıflama ve gerileme dönemleridir. Bu diskura göre, 17. ve 18. yüzyıllarda Yahudiler demografik olarak geriledi ve toplumdaki yerleri ile yönetici sınıf arasında etkileri erozyona uğradı. Çalışmada, bu durumun Osmanlı memleketindeki bütün Yahudiler için geçerli olup olmadığı, daha önce kullanılmamış arşiv kaynakları yolu ile Edirne Yahudileri üzerinden incelenme konusu ya- pılmıştır.

Ottoman jews between the golden age and the modern era: A case study on the edirne jewish community (17th and 18th centuries)

Modern historiography of Ottoman Jews long analyzed the demographic and socio-economic positions of Jews in parallel to the political and military developments the Empire went through. According to this, the 15th and 16th centuries meant the Golden Age for the Ottoman Jews. However, between the Golden Age and the 19th century, during which the modern institutions were established, the 17th and 18th centuries meant a period of decline due to the disintegration of the State. In other words, Ottoman Jews declined demographically and lost their influence in society and among the ruling elite during these two centuries. Based on some hitherto unused archival materials, the present article shows whether this discourse applies to all Jewish communities by specifically focusing on the Edirne Jewish Community.

___

Abou-El-Haj, Rifaat Ali (1984) The 1703 Rebellion and the Structure of Ottoman Politics, İstanbul: Nederlands Historisch-Archaeologisch Instituut. Ahmed Refik [Altınay] (1988) On Ikinci Asr-i Hicride Istanbul Hayati 1689-1785, İstanbul: Enderun Kitabevi. Baer, Marc David (2008) Honored by the Glory of Islam: Conversion and Conquest in Ottoman Europe, Oxford: OUP. ----- (1999-2000) 17. Yüzyılda Yahudilerin Osmanlı İmparatorluğundaki Nüfuz ve Mevki- lerini Yitirmeleri, Tarih ve Toplum, Kış, 202-222. Bali, Rifat N. (1998) Edirne Yahudileri, Edirne: Serhattaki Payitaht Emin N. İşli ve S. Koz (ed.), İstanbul: YKY, 205-225. Barkan, Ömer Lütfi. (1970) Research on the Ottoman Fiscal Surveys, Studies in the Economic History of the Middle East, M. A. Cook (ed.) Oxford: Oxford University Press, 163-171. ----- (1966) Edirne Askeri Kassamina Ait Tereke Defterleri (1545- 1659), Belgeler, C. III, No. 5-6, 1- 479. Barnai, Jacob (2002) The Development of Community Organizational Structure: The Case of Izmir, Jews, Turks, Ottomans. A Shared History, Fifteenth Through the Twentieth Century, Avigdor Levy (ed.). New York: Syracuse University Press, 35-51. ----- (1994) Organization and Leadership in the Jewish Community of Izmir in the Seventeenth Century, The Jews of the Ottoman Empire Avigdor Levy (ed.) New Jersey: The Darwin Press, 275-284. ----- (1992a) Messianism and Leadership: The Sabbetean Movement and the Leadership of the Jewish Communities in the Ottoman Empire, Ottoman and Turkish Jewry: Community and Leadership, A. Rodrigue (ed.), Bloomington: Indiana University Press.

----- (1992b). The Jews in Palestine in the Eighteenth Century Under the Patronage of the Istanbul Committee of Officials for Palestine, Naomi Goldblum (çev.) Alabama: Alabama Press. Benbassa, Eshter ve Aron Rodrigue (2001) Türkiye ve Balkan Yahudileri Tarihi (14.-20. Yüzyıl- lar), Ayşe Atasoy (çev.), İstanbul: İletişim Y. Ben-naeh, Yaron (2008) Jews in the Realm of the Sultans: Ottoman Jewish Society in the Seventeenth Century. Tübingen: Mohr Siebeck. Bonfil, Robert et al. (ed) (2012) Jews in Byzantium. Dialectics of Minority and Majority Cultures. Leiden: Brill. Cohen, Amnon (1984) Jewish Life Under Islam: Jerusalem in the Sixteenth Century Cambridge: Harvard University Press. Cook, Michael A. (1972) Population Pressure in Rural Anatolia, 1450-1600. London: OUP. Darling, Linda (1986) Avarız Tahriri. Seventeenth and Eighteenth Century Survey Registers, Turkish Studies Association Bulletin, 10, 23-26. Delilbaşı, Melek (1999) 16. Yüzyılda Via Egnatia ve Selanik, Sol Kol. Osmanlı Egemenliğinde Via Egnatia (1380-1699), E. Zachariadou (ed.), çev. Özden Arıkan et al., İstanbul: Tarih Vakfı. Demirci, Süleyman (2006) Demography and History: The Value of The Avârizhâne Regis- ters for Demographic Research, A Case of Study of the Ottoman Sub-Provinces of Konya, Kayseri ve Niğde, c. 1620s-1700, Turcica, 38, 181-211. Emecen, Feridun M. (1997) Unutulmuş Bir Cemaat: Manisa Yahudileri. Istanbul: Eren Yayıncı- lık. ----- (1998) Tarih Koridorlarında Bir Sınır Şehri: Edirne, Emin N. İşli ve S. Koz (ed.) Edirne: Serhattaki Payitaht, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 49-69. Epstein, Mark Alan (1980) The Ottoman Jewish Communities and Their Role in the Fifteenth and Sixteenth Centuries, Freiburg: Klaus Schwarz Verlag. Ergenç, Özer (2013) Şehir, Toplum, Devlet. Osmanlı Tarihi Yazıları, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay. ----- (1995) XVI. Yüzyılın Sonlarında Bursa, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay. ----- (1995) XVI. Yüzyılda Sonlarında Ankara ve Konya, Ankara: Ankara Enstitüsü Vakfı Yay. ----- (1989) XVIII. Yüzyılın Başlarında Edirnenin Demografik Durumu Hakkında Bazı Bilgiler, IX. Türk Tarih Kongresi, C. III, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1415- 1424. ----- (1984) Osmanlı Şehrindeki mahallenin İşlev ve Nitelikleri Üzerine, Osmanlı Araştır- maları, IV, 69-78. Evliya Çelebi (1999) Evliya Çelebi Seyahatname, C. III, İstanbul: Yapi Kredi Yayınları. Galante, Avram (1985) Histoire des juifs de Turquie. 9 c., İstanbul: ISIS. ----- (1941) Histoire des juifs d'Istanbul, İstanbul: Hüsnutabiat. Gerber, Haim (2008) Crossing Borders: Jews and Muslims in Ottoman Law, Economy and Society, İstanbul: ISIS Press. ----- (1988) Economy and society in an Ottoman city: Bursa, 1600-1700, Jerusalem: Hebrew University Press. Goffman, Daniel (2002) Jews in Early Modern Ottoman Commerce, Jews, Turks, Ottomans: A Shared History, Fifteenth Through the Twentieth Century, A. Levy (ed.) New York: Syracuse University Press.

----- (1999) Izmir: from village to colonial city, The Ottoman City Between East and West, E. Eldem et al (ed.) Cambridge: CUP. Goodblatt, Morris S. (1952) Jewish Life in Turkey in the Sixteenth Century as Reflected in the Legal Writings of Samuel De Medina New York: Jewish Theological Seminary of America. Göçek, Fatma Müge ve Marc David Baer (1997) Social Boundries of Ottoman Womens Experience in Eighteent-Century Galata Court Records, Women in the Ottoman Empire, Madeline Zilfi (ed.) Leiden: Brill, 48-65. Gökbilgin, M. Tayyib (1994) Edirne, DIA, C. 10 Ankara, Diyanet Vakfı Yayınları, 426-9. ----- (1960-) Edirne, Encyclopaedia of Islam, 2. ed., C. 2 Leiden: Brill, 683686. (1952) XV. ve XVI. Asırlarda Edirne ve Paşa Livası. Mülkler-Vakıflar-Mukataalar İstanbul: Üçler Basımevi. Gradeva, Rossitsa (2004) Rumeli Under the Ottomans, 15th- 18th Centuries: Institutions and Communities, İstanbul: ISIS Press. Güven, Hilmi A. (2013) Educational activities of the Ottoman jews from the last decades of the empire to the early years of the Turkish Republic: The Alliance Israélite Universelle Experience in light of Turkish and French archival documents (1860-1937), Yayımlanmamış Doktora Tezi, Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara. Hacker, Joseph R. (1994) Jewish Autonomy in the Ottoman Empire: Its Scope and Limits. Jewish Courts from the Sixteenth to the Eighteenth Centuries, The Jews of the Ottoman Empire Avigdor Levy (ed.) New Jersey: The Darwin Press, 153-202. ----- (1992a) The Sephardi Diaspora in Muslim Lands from the 16th to 18th Century, Odyssey of the Exiles. The Sephardi Jews 1492- 1992, Ruth Porter ve Hoshen (ed.) Tel Aviv: Beth Hatefutsoth and Ministry of Defence Publishing House, 95-123. ----- (1992b) The Sürgün System and Jewish Society in the Ottoman Empire during the Fifteenth to the Seventeenth Centuries, Ottoman and Turkish Jewry: Community and Leadership, Aron Rodrigue (ed.), Indiana: Indiana University Press, 1-65. Haker, Erol (2006) Edirne, Its Jewish Community, And Alliance Schools, 1867-1937, İstanbul: ISIS Press. Heyd, Uriel (1953) The Jewish Communities of Istanbul in the Seventeenth Century, Oriens, 6/2, 299-314. İnalcık, Halil (1971) The Conquest of Edirne (1361), Archivum Ottomanicum 3,185210. ----- Djizye, EI2 II, 576-80. İnciciyan, P. L. ve H. D. Andreasyan (1975-6) Osmanlı Rumelisi Tarih ve Coğrafyası, Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, 4-5. John Covel (1892) Extracts from the Diaries of Dr. John Covel, 1670-1679, Early Voyages and Travels in the Levant, London: Hayklut Society. Karagedikli, Gürer (2013) Bir Payitahtı Yeniden Düşünmek: 18. Yüzyıl Başlarında Edirne Şehrinin Sosyal ve Mekansal Yapısı Üzerine Bazı Gözlemler, Prof. Dr. Özer Ergençe Ar- mağan, Ümit Ekin (ed.), 221-231. Karal, Enver Ziya (1943) Osmanlı İmparatorluğunda İlk Nüfus Sayımı, 1831, Ankara: TTK. Karmi, Ilan (2011) The Jewish Community of Istanbul in the Nineteenth Century, New Jersey: Giorgias Press. Kazancıgil, Ratip (1999) Edirne Mahalleleri Tarihçesi 1529- 1990, İstanbul: Edirne Valiliği Yayınları. Keren, Zvi (2011) The Jews of Rusçuk. From Periphery to the Capital of the Tuna Vilayeti. Istanbul: ISIS Press.

Koç, Yunus (2005) Osmanlı Kent İskanı ve Demografisi (XV.-XVIII. Yüzyıllar), Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 3/6, 161-210. Koutzakiotis, Georges (2009) Cavalla, une échelle égéenne au XVIIIe siècle. Négociants européens et notables ottomans Istanbul: ISIS Press. Kütük, Rifat (2004) Edirneli Örfi Mahmud Ağanın Hayatı ve Eserleri, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 26, 184-210. Lady Mary Wortley Montagu (1784) Letters of the Right Honourable Lady M--y W--y Me Written During her Travels Vol.1. London: Y.y. Levy, Avigdor (1992) The Sephardim in the Ottoman Empire. New Jersey: The Darwin Press. ----- (1994) The Jews of the Ottoman Empire (New Jersey: Darwin Press). Lewis, Bernard (1984) The Jews of Islam. Princeton, New Jersey: Princeton University Press. Lewkowicz, Bea (2006) The Jewish Community of Salonika: History, Memory, Identity (V. Mitchell). Mazover, Mark (2005) Salonica City of Ghosts: Christians, Muslims and Jews, 1430-1950, New York: Vintage. Molho, Michael (1991) Les synagogues de Salonique Paris: Centre de recherches sur le Judaïsme. Oğuz, Gülser (2013) Bir Osmanlı Kentinde Taşınır ve Taşınmaz Mal Varlığı Dayalı Servet Analizi: Edirne Örneği Yayınlanmamış Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi SBE. Onur, Oral (2005) 1492den Günümüze Edirne Yahudi Cemaati, İstanbul: y.y. Özel, Oktay (2001) Avarız ve Cizye Defterleri, Osmanlı Devletinde Bilgi ve İstatistik İnalcık H. ve Ş. Pamuk (ed.) Ankara: DİE. ----- (2006) Nüfus Baskısından Krize: 16.-17. Yüzyıllarda Anadolunun Demografi Tarihine Bir Bakış, Nurcan Abacı (ed.) VIII. Uluslararası Türkiyenin Sosyal ve Ekonomik Tarihi Kongresi, Morrisville: Lulu Press, 219-228. ----- (1999) 17. Yüzyıl Osmanlı Demografi ve İskan Tarihi İcin Önemli Bir Kaynak: Mufassal Avarız Defteri, XII. Türk Tarihi Kongresi Kongreye Sunulan Bildiriler III, Ankara: TTK, 735-743. Peremeci, Osman Nuri (1939) Edirne Tarihi. İstanbul: Edirne ve Yöresi Eski Eserler. Rodrigue, Aron, ed. (1992) Ottoman and Turkish Jewry: Community and Leadership. Bloomington: Indiana University Press. ----- (1993) Images of Sephardi and Eastern Jewries: The Teachers of the Alliance Israelite Universelle 1860-1939, Seattle: Uiversity of Washington Press. Rozen, Minna (1998) Public Space and Private Space Among the Jews of Istanbul in the Sixteenth and Seventeenth Centuries, Turcica 30, 331-346. ----- (2002) A History of the Jewish Community in Istanbul: The Formative Years, 1453-1566, Leiden: Brill. ----- (2006). The Ottoman Jews, The Cambridge History of Turkey. The Latter Ottoman Empire 1603-1839, Suraiya Faroqhi (ed), Cambridge, CUP, 256-271. Sahillioğlu, Halil (1968) XVIII. Yüzyılda Edirnenin Ticari İmkanları, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, 13, 60-68. ----- (1995) 1640-1750 Edirnede Buğday Fiyatları, I. Edirne Sarayı Sempozyumu Bildirileri, Ender Bilal (haz.) Edirne: Trakya Üniversitesi Rektörlüğü Yayınları. Sarafoglou, Ignatiou (1929) Περιγραφη Της Αδριανουπολεως (Edirne Deskripsiyonu), Θρακικα 2, 66-82.

Sarıcaoğlu, Mehmet Esat (2001) Mali Tarih Açısından Osmanlı Devletinde Merkez-Taşra İlişkileri, II. Mahmut Döneminde Edirne Örneği, Ankara: Kültür Bakanlığı yay. Shaw, Stanford J. (2008) Osmanlı İmparatorluğunda ve Türkiye Cumhuriyetinde Yahudiler Meriç Sobutay (çev.), İstanbul: Kapı Yay. Shmuelevitz, Aryeh (1984) The Jews of the Ottoman Empire in the Late Fifteenth and Sixteenth Centuries: Administrative, Economic, Legal and Social Relations as Reflected in the Responsa. Leiden: Brill. Soyer, François (2007) The Persecution of the Jews and Muslims of Portugal. King Manuel I and the End of Religious Tolerance (1496-7). Leiden: Brill. Şakir-Taş, Aziz Nazmi (2009) Adrianopolden Edirneye. Edirne ve Civarında Osmanlı Kültür ve Bilim Muhitinin Oluşumu XIV. XVI. Yüzyıl. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi. Şişman, Cengiz (2010) "Yahudihane." Encyclopedia of Jews in the Islamic World. Executive Editor Norman A. Stillman. Brill Online. UNIVERSITY OF MINNESOTAMINNEAPOLIS.10June2010http://brillonline.nl/subscriber/entry?entr y=ejiw_SIM-000161 Uğur, Yunus (2009) Edirne, Gábor Ágoston ve B. A. Masters (ed), Encyclopedia of the Ottoman Empire, New York: Facts on File. Yerasimos, Stefanos (1995) La Communaute juive dIstanbul a la fin du XVIe siecle Turcica, 27, 101-134. Weiker, Walter F. (1992) Ottomans, Turks and the Jewish Polity: A History of Jews of Turkey Bos- ton: University Press of America. Y.y. (1927), Umumi Nüfus Tahriri, Ankara: Türk Ocakları Merkez Heyeti Matbaası.