Bir İhtisâb resmi çeşidi: gerdek resmi veya resm-i ruhsatiyye

Osmanlı İmparatorluğu kuruluşunun ilk yıllarından itibaren değişik isimler altında halk- tan vergiler almıştır. XIX. yüzyıl başlarında daha önceki zamanlarda da tahsil edilmiş bulu- nan İhtisâb Rüsûmunda yeni bir düzenleme yapıldı ve başta İstanbul, İzmir, Edirne ve Kıbrıs olmak üzere imparatorluğun birçok yerinde yürürlüğe konuldu. Temel olarak 1826 yılında Yeniçeri Ocağının kaldırılmasından sonra kurulan Asâkir-i Mansûre-i Muhammediye ordusunun güçlendirilmesi amacıyla yeniden düzenlenen İhtisâb Rüsûmunu oluşturan bazı vergiler vardır. Bu çalışmanın amacı İhtisâb Rüsûmunu oluşturan vergilerden Gerdek Resmi, Gerdekiyye veya Resm-i Ruhsatiyye adıyla bilinen ve gayrimüslim Osmanlı tebasından talep ve tahsil edilen vergi konusunu ele almak ve Osmanlı İmparatorluğunun değişik yerlerine ait Şeriye Sicilleri ile Başbakanlık Osmanlı Arşivi defter ve belgelerini kaynak olarak kullanarak konuyu ayrıntılarıyla değerlendirmektir.

Wedding taxes: Gerdek resmi or resm-i ruhsatiyye

The Ottoman Empire collected a lot of taxes throughout its long history. The İhtisâb Rüsûmu levied after 1826 was one of them. Although this tax was paid mainly by the guilds, in effect it was also paid by non-Muslim Ottoman subjects holding a wedding. The aim of this tax was to support the new army called Asâkir-i Mansûre-i Muhammediye, which replaced Yeniçeri Ocağı in 1826. First this tax was applied in İstanbul, Edirne, İzmir and Cyprus, but then throughout the Ottoman Empire. The aim of this study is to explain how the Gerdek Resmi, Gerdekiyye or Resm-i Ruhsatiyye, one of the taxes of İhtisâb Rüsûmu, was put into practice in some Ottoman cities and its features. The documents or data used are derived principally from the records of the kadıs court in the Ottoman Empire and the documents and defters in the Ottoman Archives.

___

BOA, Maaliyeden Müdevver Ahkâm Defterleri (MAD.d), Defter No: 19450.

BOA, Başmuhasebe Kalemi Defterleri (D.BŞM.d.), Gömlek No:9437.

BOA, Kamil Kepeci Müteferrik Defterler (KK.d.), Gömlek No:7481.

BOA, Fon Kodu: A.DVNS.TZEİ.d.00031.(İhtisâb Defteri)

BOA, Fon Kodu: A.MKT.MVL., Dosya No:2, Gömlek No:87.

BOA, Fon Kodu: A.DVN.MHM. Dosya No:3-A, Vesika No:73.

BOA, Fon Kodu: C.ML., Dosya No:91, Gömlek No:4111.

BOA, Fon Kodu: C.ADL., Dosya No: 104, Gömlek No:6211.

BOA, Fon Kodu: C.DH., Dosya No: 66, Gömlek No:3278.

BOA, Fon Kodu: C.ML, Dosya No:371, Gömlek No:15261.

BOA, Fon Kodu: C.ML, Dosya No:252, Gömlek No:10410.

BOA, Fon Kodu: C.BL, Dosya No:30, Gömlek No:1498.

Kıbrıs Şer’iye Sicili, No:33.

Kıbrıs Şer’iye Sicili, No:41.

Kayseri Şer’iye Sicilleri, No:195.

Sivas Şer’iye Siciller, No:14.

“Arus Resmi”, Encyclopedia of Islam, Photomechanical Reprint, Ed. H. A. R. Gibb, J. H. Kramers, E. Levi-Prpvencal, J. Schacht, vol.1, Leiden. Brill 1986.

Aynural, Salih, “Bursa İhtisâb Rüsûmu (1829-1830)”, Türk Dünyası Araştırmaları, sy. 129, (2000), ss.71-80.

Barkan, Ömer Lütfi, “Timar”, c. 12/1, Anadolu Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi yayını, Eskişehir 1997, ss. 286-333.

Bıyıklı, Mustafa-Bakırtaş, İbrahim, “Şam İhtisâb Vergisi Bağlamında Osmanlı Egemenliğinin Zayıflama Süreci (1829-1831)”, Bilig, sy. 62, (2012), ss. 21-40.

Bilgin, Beyza, “İslâmda Muhtesiblik ve Eğitim Yönünden Değeri”, Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, sy. 19 (1973), ss. 117-121.

Çadırcı, Musa, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri’nin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1997.

Çağatay, Neşet, “Osmanlı İmparatorluğunda Reayadan Alınan Vergi ve Resimler”, Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, c. 5, sy.5, ss. 513-524.

Demiryürek, Mehmet, “1826 Düzenlemesinden Sonra Kıbrıs İhtisâb Rüsûmu (1828-1838)”, Belleten, c. LXXXI, sy. 276 (2012), ss. 553-605.

Erdoğdu, İbrahim, “Osmanlı İktisâdî Düzeninde İhtisâb Müessesesi ve Muhtesiblik Üzerine Bir Deneme, OTAM, sy. 11, ss. 123-145.

Ergin, Osman Nuri, Mecelle-i Umur-ı Belediye I, Matbaa-i Osmaniye, İstanbul 1922-1338.

Genç, Serdar, “XIX. Yüzyıl Başlarında Edremit’te Esnaf Teşkilatı”, Birinci İktisat Tarihi Kongresi Tebliğleri 1, (Ed. Rahmi Deniz Özbay, Fahri Solak, Yaşar Bülbül, Gülfettin Çelik),

İstanbul Ticaret Odası Yayınları, İstanbul 2010, ss. 681-690. “Gerdek Resmi” (bkz. Arus Resmi”, Encyclopedia of Islam, New Edition, vol. 2, Ed.: B. Lewis; Ch. Pellat ve J. Schact, 4. İmp., Leiden. Brill 1991.

Gleave, Robert, “Hisba”, Encyclopedia of Islam, (Ed. Richard C. Martin), vol. 1, Macmillan Reference USA 2004, ss. 306-307.

Haydarîzâde İbrahim, “Emr-i bi’l ma‘ruf, nehyi ani’l münker”, c. 15/sy. 386, (1336), s. 65-66; c. 15/sy. 370, (1336), ss. 108-110; cilt. 15/sy. 372, (1336), ss. 139-140; c. 15/sy. 373, (1337), ss. 161-162.

İnalcık, Halil, “Adaletnameler”, Belgeler, c. 2/sy. 3-4 (1993), s. 49-142.

----- Osmanlı İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi, Eren Yayıncılık, İstanbul 1996.

----- Osmanlı İmparatorluğu- Klasik Çağ, 1300-1600, Çev. Ruşen Sezer, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2007.

Karaman, Hayrettin, “İslâmda İçtimaî Terbiye ve Kontrol (İhtisâb Müessesesi) I”, Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi, c. XI / sy. 5, (1972), ss. 273-283.

----- “İslâmda İçtimaî Terbiye ve Kontrol (İhtisâb Müessesesi) II, Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi, c. XI / sy. 6 (1972), ss. 343-351.

Kavakçı, Yusuf Ziya, Hisbe Teşkilatı. Bir İslâm Hukuk ve Tarih Müessesesi Olarak Kuruluş ve Gelişmesi, Baylan Matbaası, Ankara 1975.

Kazıcı, Ziya, “Osmanlı Devletinde İhtisâb”, Diyanet Dergisi, c. XX/sy. 3 (1984), s. 9-17.

----- “Hisbe”, TDV İslam Ansiklopedisi, c. 18, Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1998, ss. 143- 145.

----- “Bir Osmanlı İhtisâb Defterine Göre Şam’daki Dükkânlar”, Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, c. 1/sy. 3 (1985), ss. 243-255.

----- Osmanlı’da Yerel Yönetim (İhtisâb Müessesesi), Bilge Yayınları, İstanbul 2006.

----- Osmanlı’da Vergi Sistemi, Bilge Yayınları, İstanbul 2005.

Kütükoğlu, Mübahat, “1826 Düzenlemesinden Sonra İzmir İhtisâb Nezareti”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, c. 1/sy. 3 (1987), ss. 481-520.

----- “1826 Düzenlemesinden Sonra İzmir İhtisâbı Muhasebeleri (1826-1838)”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, sy. XIII, (1997), ss. 50-144.

Levy, R., “Muhtesib”, İA, c. 8, Maarif Basımevi, İstanbul 1960, ss. 532-533.

Lewis, B.“Arus Resmi”, Encyclopedia of Islam, 2. Ed., Ed.: P. Bearman; Th. Bianquis; C. E. Bosworth; E. van Donzel ve W. P. Heinrichs. Brill, 2011. Brill Online. (Lefke Avrupa Üniversitesi). 01 November 2011.

Mehmet Galip, “İhtisâb Ağalığı”, Tarih-i Osmanî Encümeni Mecmuası, cüz. 9, (1329), s. 569- 572; cüz. 10, (1329), ss. 640-648.

Mustafa Nuri Paşa, Netayic-ül Vukuât, (sadeleştiren, notlar ve açıklamaları ekleyen), Neşet Çağatay, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1992.

Sahillioğlu, Halil, “Arûs Resmi”, TDV İslam Ansiklopedisi, c. 3, Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1991, ss. 422-423.

Sarıcaoğlu, Esat Sarıcaoğlu, Mali Tarih Açısından Osmanlı Devleti’nin Merkez Taşra İlişkileri (II. Mahmut Döneminde Edirne Örneği), TC Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2001.

Tabakoğlu, Ahmet, Türk İktisat Tarihi, Dergâh Yayınları, birinci baskı, İstanbul 1986.

Taş, Hülya, “İhtisâb Mukataası Verilerinin Şehir Ekonomisi Açısından Anlamı: Ankara Örneği”, UÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, sy. 13 (2007), ss. 409-436.

Üçok, Coşkun, “Osmanlı Devleti Teşkilatında Tımarlar”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, c. 2/sy. 1 (1994), ss.73-95.