1853 KIRIM HARBİ'NDEN SONRA ANADOLU’YA GÖÇ EDEN NOGAYLARIN GEÇİCİ İSKÂN MINTIKALARI: SİNOP ÖRNEĞİ

Kırım Harbi, Karadeniz’in kuzeyinde yaşayan Nogaylar için önemli bir dönüm noktasıdır. Bu savaş, binlerce Nogay’ın yurtlarını terk ederek, Osmanlı Devleti’ne göç etmelerine neden olmuştur. 1859 yılında Kafkaslardaki direnişin sembolü Şeyh Şamil’in Ruslar tarafından ele geçirilmesi ile birlikte başlayan ilk göç hareketi, 1862 yılına kadar yoğun bir şekilde devam etmiştir. Kırım’dan yola çıkarılan Nogaylar, başta İstanbul olmak üzere Osmanlı coğrafyasının birçok bölgesinde karaya çıkmıştır. Sinop iskelesi de Nogayların, Osmanlı topraklarına ayak bastıkları limanlardan biridir. Ancak Sinop, Nogaylar için belirlenen daimî iskân mıntıkalarından değildir. Osmanlı Devleti, Nogayların yanı sıra aynı dönemde göç etmek zorunda kalan bir kısım Çerkes’in Sinop’ta iskân edilmesini, Nogayların ise belirlenen daimî iskân mıntıkalarına sevk edilinceye kadar geçici bir süre Sinop’ta barınmalarını kararlaştırmıştır. Bu sırada, bütün mal varlığını kaybeden ve fakir durumda olan birçok Nogay, özellikle açlık ve hastalık sebebiyle son derece zor durumda kalmıştır. Makalemizde Nogayların Sinop'tan daimî iskân bölgelerinesevkleri ve Sinop'taki geçici iskânları sırasında yapılan yardımlar incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Nogay, Sinop, Göç, İskân, Kırım

TEMPORARY SETTLEMENTS OF NOGAI IMMIGRANTS TO ANATOLIA AFTER THE 1853 CRIMEAN WAR: THE CASE OF SINOP

The Crimean War is a milestone for Nogai history in the northern Black Sea. It caused thousands of Nogais to leave their homes and migrate to the Ottoman Empire. The first migration movement started with the capture of Sheikh Shamil, the symbol of the resistance in the Caucasus, by the Russians in 1859, and migration continued intensely until 1862. The Nogais, who set out from the Crimea, landed in many regions of the Ottoman geography, especially in Istanbul. Sinop pier is also one of the ports where the Nogais set foot on the Ottoman lands. However, Sinop is not one of the permanent settlement areas determined for the Nogais. Therefore, the Ottoman Empire decided that some Circassians who had to immigrate in the same period would be resettled in Sinop in addition to the Nogais, who would take shelter in Sinop temporarily until they were transferred to the designated permanent settlement areas. Meanwhile, many Nogais lost their wealth and were miserable due to hunger and disease. This article examines the dispatch of the Nogai immigrants from Sinop to the permanent settlement areas and the aid made during their temporary resettlement in Sinop.

Keywords:

Noghai, Sinop, Migration, Settlement, Crimea,

PDF

___

1. Arşiv Kaynakları T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı (BOA)
A.MKT.NZD.,(Sadaret Mektubî Kalemi Nezaret ve Devair Yazışmaları Evrakı): 297-26, 300-10, 302-9, 302-28, 302-60, 368-1, 394-8, 348-4, 324-36, 329-63,313-82, 362-32.
A.MKT.MHM.,(Sadaret Mektubî Kalemi Mühimme Evrakı): 175-64, 760-95, 215-58, 222-57, 761-7, 230-35, 237-24, 238-40, 219-75, 201-87, 174-77, 216-88, 206-44, 231-43, 174-22,540-56.
A.MKT.UM.,(Sadaret Mektubî Kalemi Umum Vilayat Evrakı): 501-36, 566-68, 467-92, 393-25.
ML.MSF.d.,(Maliye Masârifât Defterleri): 16768.
2. Kitap ve Makaleler
AKBIYIK, Hayrunnisa, “Mangıtlar”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C: 27, Ankara 2003, ss. 570-571.
ALPARGU, Mehmet, “Nogaylar”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C: 33, İstanbul 2007, ss. 202-204.
ALPARGU, Mehmet, Nogaylar, Değişim Yayınları, İstanbul 2007.
ASKER, Ali-ALİYEVA, Sevinç, “Nogay Kıyımı Rusya İmparatorluğu’nun Nogayları İmha Eylemi ve Günümüzdeki Yankıları”, Uluslararası Suçlar ve Tarih, 2012, ss. 39-58.
BARTHOLD, Wilhelm, Türk-Moğol Ulusları Tarihi, Çev. Hasan Eren, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2006.
DERİN PAŞAOĞLU, Derya, “Emir Edigü (Edige) ve Oğullarının Nogay Ulusu’ndaki Yeri”, Crimean Historical Review, C: I, 2016, ss. 28-64.
DERİN PAŞAOĞLU, Derya, “Nogayların Hanlık Veya Ulus Olma Sorunsalı”, Tarih Araştırmaları Dergisi, C: 35, S: 60, ss. 277-290.
DERİN PAŞAOĞLU, Derya, “19. Yüzyılda Karadeniz’in Kuzeyinden Türkiye’ye Yapılan Göçlere Karakteristik Yaklaşım”, I. Uluslararası Karadeniz Tarihi Sempozyumu 12-14 Aralık 2019, Bildiriler Kitabı, Ed. Kenan İnan-Deniz Çolak, Avrasya Üniversitesi Yayınları, Trabzon 2020, ss. 513-533.
ERGÖNENÇ AKBABA, Dilek, “Nogay Adı ve Nogayların Kökeni Üzerine”, Tehlikedeki Diller Dergisi, C: II, S: 2, 2013, ss. 233-242.
FİRUZOĞLU, Safarov Rafik, “Kırım ve Kafkasya’dan Osmanlı İmparatorluğuna Göçler”, Osmanlı, C: IV, Ed. Güler Eren, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999.
GÜLLÜDAĞ, Nesrin, “Nogay Türkleri”, Türkler, C: XX, Yeni Türkiye Yayınları, 1999, ss. 556-564.
KAFALI, Mustafa, “Altın-Orda Hanlığı”, Türkler, C: 8, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, ss. 397-411.
KURAT, Akdes Nimet, “Rus Hâkimiyeti Altında İdil-Ural Ülkesi (Eski Kazan Hanlığı ve Başkurt İli, XIX. Yüzyıla Kadar)”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, C: XXIII, S. 3-4, Temmuz-Aralık 1965, ss. 91-126.
KURAT, Akdes Nimet, IV-XVIII. Yüzyıllarda Türk Kavimleri ve Devletleri, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1972.
KURAT, Akdes Nimet, Rusya Tarihi Başlangıçtan 1917’ye Kadar, TTK, Ankara 1987.
QASIMOVA, Sevinç, “XIX. Yüzyılda Kuzey Kafkasya’dan Anadolu’ya Göçler: Tarihçilik Açısından Göçün Nedenleri, Sorunları ve Sonuçları”, Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, C: IV, S: 13, Aralık 2017, ss. 589-624.
SAYDAM, Abdullah, “Kırım ve Kafkasya’dan Yapılan Göçler ve Osmanlı İskân Siyaseti (1856-1876)”, Osmanlı, C: IV, Ed. Güler Eren, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, ss. 677-686.
TAVKUL, Ufuk, “Kafkasya ve Kırım Çevresinde Nogaylar”, Tehlikedeki Diller Dergisi, C: II, S: 2, 2013, ss. 339-354.
TEMİR, Ahmet, “Moğol veya Türk-Moğol Hanlığı”, Türkler, C: VIII, Yeni Türkiye Yayınları, 1999, ss. 416-432.
TEMİR, Ahmet, “Orta Asya ve Kıpçak Bozkırlarında Kurulmuş Türk Devletleri”, Türk Dünyası El Kitabı, C: I, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara 1992, ss. 383-437.
TİESENHAUSEN, W. De, Altınordu Devleti Tarihine Ait Metinler, Çev. İsmail Hakkı İzmirli, Türk Tarihi Kaynakları, No: 2, Maarif Matbaası, İstanbul 1941.
TOGAN, A. Zeki Velidi, Türkili (Türkistan) ve Yakın Tarihi, C: I, Enderun Yayınları, İstanbul 1981.
TREPAVLOV, V. V., “The Formation and Early History of the Manghit Yurt”, Research Institute for Inner Asian Studies, Indiana 2001.
YAKUBOSKİY, A. Yu., Altın Ordu ve Çöküşü, Çev. Hasan Eren, Kültür Bakanlığı Yayınları, Milli Eğitim Basımevi, Ankara 1976.
3. Tezler DERİN PAŞAOĞLU, Derya, Nogaylar, Nogay Göçleri ve Türkiye’deki İskânları, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2009.
DERİN PAŞAOĞLU, Derya, Abdülgaffar Kırımî’nin Umdet’ül-Ahbar’ına (Umdet’üt-Tevarih) Göre Kırım Tarihi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2003.