KURULUŞUNDAN ÇARLIK RUSYA TARAFINDAN İŞGAL EDİLİŞİNE KIRIM HANLIĞI

Altın Orda Devleti’nin toprakları üzerinde hâkimiyetinin azalmasıyla 1441-42 yıllarında Hacı Giray tarafından kurulan Kırım Hanlığı, 1474 yılından itibaren Osmanlı Devleti tarafından himaye edilmeye başlandı. Böylelikle Osmanlı kuzey sınırlarını özellikle Rus tehdidine karşı güvence altına almış olurken Kırım Hanlığı da dönemin ve bölgenin en önemli askeri gücünün bir parçası haline geldi. Bu tabiiyet hanlığa her açıdan nüfuz kazandırdı ve hanlık Kuzey Karadeniz toprakları üzerinde hâkimiyet kurmaya muktedir oldu. Fakat Osmanlı hükümdarlarının devlet çıkarlarını önceleyerek verdikleri kararlar neticesinde Kırım Hanlığı Rus tehdidi karşısında ağırlığını zamanla yitirdi. Başka cephelerde genişleme siyaseti süren Osmanlı politikaları nedeniyle her geçen gün büyüyen Rus tehlikesine öncelik verilemedi. Bu durum ise Ruslara karşı önlem almayı geciktirdiği gibi Kırım Hanlığı’na mensup kuvvetlerin açılan cephelerde Osmanlı müttefiki olarak yer alması nedeniyle hanlığı iç karışıklıklara karşı oldukça açık ve kırılgan hale getirdi. Nihayet Osmanlı Devleti ile Ruslar arasında imzalanan Küçük Kaynarca Antlaşması ile önce bağımsızlık verilen Kırım Hanlığı daha sonra 1783 yılında Ruslar tarafından işgal edildi. Söz konusu bu çalışmada Osmanlı himayesi altında oldukça güçlenip bölgesinde nüfuz elde eden Kırım Hanlığı’nı çöküşe götüren siyasî süreç ve bu süreçteki Osmanlı politikalarının etkisi ele alınmıştır. Diğer taraftan Karadeniz’in kuzeyinde varlığını yaklaşık üç yüz elli yıl sürdüren Kırım Hanlığı’nın devlet yönetimi ve idari yapısı da çalışmaya konu edinilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Kırım, Kırım Hanlığı, Osmanlı Devleti, Çarlık Rusya

PDF

___

ABDULGAFFAR-İ KIRIMÎ (2014). Umdat al-Ahbar. (haz. Derya Derin Paşaoğlu). Kazan: Tataristan Bilimler Akademisi Yayınları.
ACAR, S. (2013). Kazan Hanlığı-Moskova Knezliği Siyasi İlişkileri: 1437-1552. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
AKTAŞ, Ü. (1983). Kırım Hanlığı’nın İdarî Yapısı. Ankara: A.İ.T.İ.A. İdarî Bilimler Enstitüsü. (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi).
ALAN, H. (2019). “Sâhipkıran”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ek-2: 443-444. Ankara: TDV Yayınları.
ALPARGU, M. (2007). Nogaylar. İstanbul: Değişim Yayınları.
ATÂ MELİK CÜVEYNÎ (1391/2012). Târîh-i Cihân-Güşâ, (nşr. Muhammed Kazvînî). Tahran: İntişârât- i Nigâh.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). MHM.d. Yer No: 125.
BAŞER, A. (2010). Bucak Tatarları: 1550-1700. Afyon: Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayımlanmamış Doktora Tezi).
BAŞER, A. (2020). “Kırım Hanlığı”. Ötüken’den Kırım’a Türk Dünyası Kültür Tarihi. (haz. Ahmet Kanlıdere & İlyas Kemaloğlu). İstanbul: Ötüken Neşriyat. 319-340.
BERBER, O. (2021). Kalmuk İstilası ve Türk Dünyasına Etkileri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. BIJIŞKYAN, P. M. (1969). Karadeniz Kıyıları Tarih ve Coğrafyası: 1817-1819. (terc ve not. Hrand D. Andreasyan). İstanbul: İstanbul Edebiyat Fakültesi Basımevi.
BULDUK, Ü. (2016). “Karadeniz’in Kuzeyindeki Etnik ve Dini Oluşumların Tarihi Arka Planı ve Günümüze Yansımaları”. Hamdullah Suphi ve Gagauzlar. (ed. Mehmet Şahingöz & Alper Alp) Ankara: Türk Yurdu Yayınları. 293-304.
FİSHER, A. W. (1970). The Russian Annexation of Crimea: 1772-1783. Cambridge: Cambridge University Press.
GÖKBİLGİN, Ö. (1973). 1532-1577 Yılları Arasında Kırım Hanlığı’nın Siyasî Durumu. Ankara: Sevinç Matbaası.
GÖMEÇ, S. (2009). “Kırım Bölgesinde İlk Türkleşme Faaliyetleri”. Avrasya Etüdleri. 35: 61-72.
GÖMEÇ, S. Y. (2015). Türk Cumhuriyetleri ve Toplulukları Tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları.
HALİM GİRAY. (2013). Gülbün-ü Hânân: Kırım Hanları Tarihi. (haz. Alper Başer & Alper Günaydın). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Avrasya Enstitüsü Yayınları.
HOWORTH, H. H. (1880). History of the Mongols from the 9th to the 19th Century. London: Longmans, Green and Company.
HÜLAGÜ, M. M. (2005). “Kırım Hanlığının Kuruluşu ve Türk-Rus İlişkilerindeki Yeri (1441- 1783)”. I. Uluslararası Türkoloji Sempozyumu Bildiriler Kitabı. (31 Mayıs-4 Haziran 2004). Kırım: TİKA. 321-344.
İNALCIK, H. (1948). “Osmanlı Rus Rekabetinin Meşei ve Don-Volga Kanalı Teşebbüsü: (1569)”. Belleten. 12/46: 349-402.
İNALCIK, H. (1955). “Kırım Hanlığı”, MEB İslam Ansiklopedisi. 6: 746-756. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
İNALCIK, H. (1992). “Kırım Hanlığı”. Türk Dünyası El Kitabı. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü. 420-434.
İNALCIK, H. (1996). “Gazi Giray II”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 13: 451-452. İstanbul: TDV Yayınları.
İNALCIK, H. (2015). Devlet-i ‘Aliyye: Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar-III (Köprülüler Devri). İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
İNALCIK, H. (2017). Kırım Hanlığı Tarihi Üzerine Araştırmalar: 1441-1700. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
İNALCIK, H. (2022). “Kırım”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 25: 449-457. Ankara: TDV Yayınları.
KAFALI, M. (1972). Ak–Orda Hânedânı Devrinde Altın Orda Hanlığı: 1227-1360, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Habilitasyon Tezi)
KAFALI, M. (1976). Altın Orda Hanlığının Kuruluş ve Yükseliş Devirleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Matbaası.
KAMALOV, İ. (2009). Altın Orda ve Rusya: Rusya Üzerindeki Türk Tatar Etkisi. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
KEMALOĞLU, İ. (2020). “Altın Orda Devleti”, Ötüken’den Kırım’a Türk Dünyası Kültür Tarihi. (haz. Ahmet Kanlıdere & İlyas Kemaloğlu). İstanbul: Ötüken Neşriyat. 273-291.
KEMALOĞLU, İ. “Toktamış Han”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 41: 231-232. İstanbul: TDV Yayınları.
KÖSE, O. (2006). 1774 Küçük Kaynarca Antlaşması. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
KURAT, A. N. (1972). IV-XVIII Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
KURAT, A. N. (1987). Rusya Tarihi: Başlangıçtan 1917’ye Kadar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
MİRZA BALA (1955). “Kırım”, MEB İslam Ansiklopedisi. 6: 741-746. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
ORTAYLI, İ. (1996). “Osmanlı Döneminde Ana Hatlarıyla Kırım Hanlığı”, Tarih Boyunca Balkanlardan Kafkaslara Türk Dünyası Semineri (29-30 Mayıs 1995). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi. 71-78.
ÖTEMİŞ HACI (2020). Çengiz-Nâme, (haz. İlyas Kemaloğlu). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. ÖZCAN, A. (1993). “Çehrin Seferi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 8: 249-251. İstanbul: TDV Yayınları.
ÖZCAN, K. (2005). “Kırım Hanlığı’nın Kuruluş Süreci: Yarımadada Tatar Hâkimiyetinin Tesisi”. Karadeniz Araştırmaları. 5: 25-36.
ÖZCAN, K. (2018). Kırım Kırım Kırılan Kırım. Konya: Çizgi Kitabevi.
ÖZTÜRK, Y. (2002). “Kırım Hanlığı”. Türkler. 8: 480-513. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
ÖZTÜRK, Y. (2015). “Kırım Hanlığı”. Yeni Türkiye: Kafkaslar Özel Sayısı – XI. 81: 213-256.
ÖZTÜRK, Y. (2020). “Kırım Hanlığı”, Doğu Avrupa Türk Tarihi (ed. Osman Karatay & Serkan Acar). İstanbul: Kronik Kitap. 575-628.
SABİT, B. (1934). Kırım’ın Osmanlı İmparatorluğuna Eklenmesi Meselesi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları.
SMİRNOV, V. D. (2016). Osmanlı Dönemi Kırım Hanlığı. (çev. Ahsen Batur). İstanbul: Selenge Yayınları.
SOYSAL, A. Z. (1961). “Müstakil Kırım Hanlığının Kuruluşu ve İlk Han’ı Hacı Giray”. Emel Dergisi.
1/3: 22-23. SÖYLEMEZ, Y. (2017). “Osmanlı Sarayında Katledilen Bir Kırım Hanı: İnayet Giray Han”. Karadeniz Araştırmaları Dergisi. 14/55: 209-224.
TARHAN, M. T. (2002). “Ön Asya Dünyasında İlk Türkler: Kimmerler ve İskitler”. Türkler. 1: 597- 610. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
TELLİOĞLU, İ. (2022). Osmanlı Hâkimiyetine Kadar Doğu Karadeniz’de Türkler. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
TOGAN, Z. V. (1955) “Hazarlar”, MEB İslam Ansiklopedisi. 5/1: 397-408. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
ÜNAL, S. (2022). “Emîr Timur Küregen’in Torunu Ebu’l-Kâsım Bâbür Kalender Mîrzâ’nın Şiirlerinde Tasavvufî Söylem”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi. 56: 143-156. ÜREKLİ, M. (1987). “Kırım Hanlığı: 1441-1783”. Tarihte Türk Devletleri II. Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları. 585-587.
ÜREKLİ, M. (1988). “Rus Yayılması Karşısında Kırım Hanlığı ve Kafkasya”. Kafkasya Araştırmaları I. (ed. Mehmet Saray & Muzaffer Ürekli vd.,). İstanbul: Acar Yayınları. 12-24.
ÜREKLİ, M. (1989). Kırım Hanlığının Kuruluşu ve Osmanlı Himâyesinde Yükselişi (1441-1569). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
ÜREKLİ, M. (1996). “Gök Orda Hanlığı” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi.14: 123-124. İstanbul: TDV Yayınları.
YEZDÎ, Ş. A. (2013). Emîr Timur: Zafernâme, (çev. Ahsen Batur). İstanbul: Selenge Yayınları.
YÜCEL, Y. (1989). Timur’un Ortadoğu-Anadolu Seferleri ve Sonuçları: 1393-1402. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.