DİLLER, LEHÇELER VE AĞIZLAR BAĞLAMINDA EVLİYÂ ÇELEBİ SEYAHATNÂMESİ

Artzamanlı dil çalışmalarında en temel araç tarihî dil verilerinin bulunduğu metinlerdir. Tarihî metinler hem ait olduğu dilin iç yapısına dair birtakım ipuçları sunabildiği gibi hem de döneminin sosyal ve kültürel konular başta olmak üzere tarihî olaylarına dair de bilgiler sunabilmektedir. Bu iki bakımdan ele alındığında Türk dili için Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi oldukça önemli konumda bulunmaktadır. Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, 17. yüzyıl Türkçesinin özelliklerini yansıtan en iyi metinlerden olduğu gibi yazarının dil hassasiyeti nedeniyle döneminin konuşma dilinden, ağızlarından, lehçelerinden ve Türkçe dışındaki dillerinden de bilgiler barındırmaktadır. Seyyah, döneminin eksiksiz bir tasvirini ortaya koymak amacıyla kimi zaman doğrudan kimi zaman da dolaylı olarak ağız, lehçe ve dil verilerini sunmuştur. İlgili yüzyılın Türkçesi, Türk lehçeleri, ağızları ve Türkçe dışındaki dilleri için bu verilerin incelenmesi gerekmektedir. Seyahatnâme’de yer alan bu verileri fonetik, morfolojik, sentaktik, leksik ve semantik olarak dil içi bağlamda da değerlendirmek mümkündür. Bu çalışmada Seyahatnâme’de yer alan Türk lehçeleri, ağızları ve Türkçe dışındaki dillere dair verilere bütüncül bir bakış sergilenmiş ve bu verilerin hangi bağlamlarda ele alınabileceği değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Evliya Çelebi, Seyehatname, Tarihi Türk Lehçeleri

PDF

___

AKALIN, Ş. H. (2013). Seyyâh-ı Âlem Evliyâ Çelebi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. AYNUR, H. (2011). “Evliya Çelebi’nin Yazılı Kaynakları Üzerine”. Doğumunun 400. Yılında Evliyâ Çelebi. (ed. Nuran Tezcan-Semih Tezcan). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları: 382-386. BİLAL, Z. (2015). Erbil Türkmen Ağzı. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). DANKOFF, R. (1991). An Evliya Çelebi Glossary. Unusual, Dialectal and Foreign Words in the Seyahatname. Harvard: Yakın Doğu Dilleri ve Medeniyetleri Bölümü. DANKOFF, R. (2008). Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi Okuma Sözlüğü. (Katkılarla İngilizceden çev. Semih Tezcan). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. DANKOFF, R. (2010). Seyyâh-ı Âlem Evliyâ Çelebi’nin Dünyaya Bakışı. (çev. Müfit Günay). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. DEVELİ, H. (2011). “Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi’nin Verilerine Göre 17. Yüzyıl Yunanistan’ında Dilsel Dağılım”. Evliyâ Çelebi Konuşmaları/Yazılar. (hzl. Sabri Koz). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları: 160-170. Derleme Sözlüğü (1993). Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Dil Kurumu Yayınları. (DS) DUMAN, M. (1995). “Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nin Türkçe Açısından Önemi”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten: XLIII: 153-178. EREN, H. (1975). “Evliya Çelebi ve Anadolu Ağızları”. I. Türk Dili Bilimsel Kurultayında Sunulan Bildiriler (27-29 Eylül 1972). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 113-119. GÜLSEVİN, G. (2012). “Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde İki Dillilerin Türkçeleri Üzerine”. Turkish Studies . VII/4: 99-110. HALASİ-KUN, T. (2015). “Dilbilimci Olarak Evliyâ Çelebi”. (çev. Erkan HİRİK). Turkish Studies. X/8: 1355-1364. KAHRAMAN, S. A. (2013). İlk Savaş Muhabirimiz Evliyâ Çelebi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). KARAHAN, L. (1996). Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. KARTALLIOĞLU, Y. (2017). Osmanlı Konuşma Dili. İstanbul: Kesit Yayınları. KOÇ, A. (2016). “Evliya Çelebi’ye Göre Balkanlar’da Diller”. Balkanlarda Türk Dili. Burdur: Osmanlı Mirası ve Türk Kültürünü Araştırma Derneği Yayınları: 53-52. ÖNER, M. (1998). Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. SALEH, M. H. A. (2022). Musul/Reşidiye Ağzı (Şekil Bilgisi). Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). SARICA, B. (2006). Van Gölü Çevresi ve Ağızları Sözlüğü. Ankara: Atlas Yayınları. SARICA, B. (2009). “Evliya Çelebi’ye Göre Van Gölü Çevresinde Türkler ve Türkçe”. TDAD 40: 37-45. SOLMAZ, M. (2013). “Evliya Çelebi Seyahatnamesindeki Bolu ve Dörtdivan Ağzına Özgü Sözler Üzerine”. Turkish Studies. VIII/9: 2229-2242. ÇELİK ŞAVK, Ü. (2011). Sorularla Evliyâ Çelebi, İnsanlık Tarihine Yön Veren 20 Kişiden Biri. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Basımevi. TAN, N. (1974). Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi Folklorik Dizin Denemesi. Ankara: Nüve Matbaası. TEKCAN, M. (2005). “Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesinde Diller ve Türk Lehçeleri”. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. 27: 67-75. TEZCAN, N. (2009). “Seyahatname”. TDV İslam Ansiklopedisi. XXXVII: 16-19. TULUM, M. (2011). XVII. Yüzyıl Türkçesi ve Söz Varlığı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.