TÜRKİSTAN’DA YAHUDİ VARLIĞI VE ONLARIN SEYAHATNAMELERE YANSIMALARI

Yahudiler kutsal toprakları olan Kenan’dan (Filistin) defalarca başka coğrafyalara göç etmek zorunda kalmışlardır. Çoğu kez göçtükleri yerlerden geri dönmemişler ve oralarda yaşamlarına devam etmişlerdir. Göçüp yerleştikleri bölgelerden birisi de Türkistan’dır. Türk-İslam medeniyetinin doğduğu topraklar olan Türkistan’da yüzyıllardan beri Yahudi varlığı söz konusudur. Burada yaşayan Yahudilere Türkistan Yahudileri, özelde de Buhara Yahudileri denmektedir. Bu Yahudiler bölgede İslamiyet başta olmak üzere farklı birçok kültürün etkisi olmasına rağmen benliklerini, kültürlerini ve inançlarını kaybetmemişlerdir. Ancak, yaşam tarzlarıyla ve pratikleriyle dünyanın diğer yerlerindeki Yahudi gruplarından farklılık arz etmektedir. Türkistan şehirlerinde kendilerine ait mahallelerde yaşamlarını sürdürmüşler, genelde de farklı zanaat dallarıyla meşgul olmuşlardır. Türkistan’ın Ruslar tarafından istilasıyla birlikte kendilerine Ruslar tarafından özel haklar verilmiş ve bazı ticaret kollarına hâkim olmuşlardır. Fakat Çarlık Rusya’sının yıkılması ve Sovyetler Birliği’nin kurulmasıyla birlikte diğer milletler gibi Türkistan Yahudileri de asimilasyon politikalarına tabi tutulmuşlardır. Bunun neticesinde ve özellikle de Sovyetler Birliğinin dağılmasından sonra fırsatını bulanlar başta İsrail olmak üzere ABD, Avusturalya ve Kanada’ya göç etmişlerdir. Günümüzde az da olsa Buhara başta olmak üzere Türkistan’ın bazı büyük şehirlerinde Yahudiler yaşamlarını devam ettirmektedirler. Bu çalışmada tarih boyunca Türkistan’daki Yahudi varlığı ele alınacak ve onların Seyahatnamelere yansımaları irdelenmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Türkistan, Türkistan Tarihi, Yahudi

PDF

___

ABIDOV, D. vd. (2004). “Özbekistan Cumhuriyeti’nin Dinler ve Etnik Gruplar ile İlgili Politikaları Üzerine”. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. 24: 253-259. ALBRECHT, M. (1896). Russisch Centralasien-Reisebilder aus Transkaspien Buchara und Turkestan. Hamburg: Verlagsanstalt und Duruckerei A.G. ARAZ, Ö. F. (2016). “Rabbâni Gelenekte Rabbi Yişmael’in Tevrat Tefsiri için Oluşturduğu On Üç Yorum Kuralı”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 51: 115-134. ARIK, D. (2006). “Buhara Yahudileri Üzerine Bir İnceleme”. OAKA. I/2: 92-109. ARIK, D. (2011). Buhara Yahudileri. Ankara: Berikan Yayınevi. ARİFOĞLU, Y. (2013). VIII. Yüzyıl ile XI. Yüzyıllar Arasında Horasan’ın Dini ve Sosyal Yapısı. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). ARSLAN, A. (1997). “Osmanlılarda Coğrafi Terim Olarak “Acem” Kelimesinin Manası ve Osmanlı Türkistan Bağlantısındaki Önemi (XV-XVIII. Yüzyıllar)”. OTAM. 8: 83-87. ARSLANTAŞ, N. (2005). Emeviler Döneminde Yahudiler. İstanbul: Gökkubbe Yayınları. ARSLANTAŞ, N. (2009). İslam Dünyasında İktisadi ve İlmi Hayatta Yahudiler-Abbasi ve Fatımiler Dönemi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Vakfı Yayınları. BARTHOLD, V. V. (1990). Moğol İstilasına Kadar Türkistan. (hzl. Hakkı Dursun Yıldız). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basım Evi. BARTHOLD, V. V. (2011). Orta Asya Türk Tarihi. (hzl. Musa Çağlar). İstanbul: Divan Kitap Yayınları. BESALEL, Y. (2000). Yahudi Tarihi. İstanbul: Üniversel Dil Hizmetleri ve Yayıncılık. BİK, H. M. (2012). Tarihte İpek Yolunda Ortaya Çıkan Dinler. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). BONVALOT, G. (1884). Eski Yurt-Orta Asya’dan. (çev. M. Reşat Uzmen). Paris: Librairire Plon. BURNES, A. (1834). Travels into Bokhara: Being the Account of a Journey from India to Cabool, Tartary and Persia-C.II. London: John Murray. BURTON, A. (1994). “Bukharan Jews, Ancient and Modern”. Jewish Historical Studys. XXXIV: 43-68. ÇOLAK, F. (2019). Alman İmparatorluğu ve Türkistan. Konya: Çizgi Kitapevi. EPSTEIN, A. (1935). Kriegsgefangen in Turkestan - Erinnerungen von Georg Popper und Adolf Epstein. Wien: Selbsverlag. ERARSLAN, A. (2018). 1900-1920 Yılları Arasında Batı Türkistan'daki Gelişmeler ve İstanbul Dergilerine Yansımaları. Bilecik: Şeyh Edebali Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). EVANS, J. L. (1982). Russia and the Khanates of Central Asia to 1865. Washington: Associated Faculty Press. FOLTZ, R. C. (2006). İpek Yolu Dinleri-Antik Dönemden 15. Yüzyıla Kadar Karayolu Ticareti ve Kültürel Etkileşim. (çev. Aydın Aslan). İstanbul: Medrese Yayınları. GOLDEN, P. (2013). Türk Halkları Tarihine Giriş. (çev. Osman Karatay). İstanbul: Ötüken Yayınları. GRAETZ, H. (1902). History of the Jews-Cilt 3. Philadelphia: Jewish Publication Society of America. GÜRKAN, S. L. (2020). Yahudilik. Ankara: İSAM Yayınları. HARMAN, Ö. F. (1992). “Buhtunnasr Maddesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. VI: 380-381. JAEGER, J. (1900). Wanderung in Russland-Zeitbilder aus den Balkanländern, Central-Russland, der Krim, dem Kaukasus und Central-Asien. Wien: Verlag von Karl Teufen. JANATA, A. (1984). Turkestan 1890 Sammlungen des Museums für Völkerkunde in Wien- Mit einem Beitrag über österreichische Kriegsgefangene in Turkestan 1915-1921. Wien: Museum für Völkerkunde. KARUTZ, R. (1911). Unter Kirgisen und Turkmenen. Leipzig: Klinkhardt  Biermann Verlag. KOÇ, D. (2018). “Bir Rus Mühendisinin (T. S. Burnaşev) Gözüyle Şah Murad Devrinde Buhara Emirliği”. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi. CXX/237: 139-170. KURT, A. O. (2006). “Yahudilikte Sürgün Teolojisi: Tanrısal Bir Ceza Olarak Sürgün”. Dini Araştırmalar Dergisi. IX/25: 61-78. KURT, H. (1998). Orta Asya’nın İslamlaşma Süreci (Buhara Örneği). Ankara: Fecr Yayınları. LAL, M. (1846). Travels in the Panjab, Afghanistan, Turkistan, to Balk, Bokhara, and Herat; A Visit to Great Britain and Germany. London: W.H. Allen. LEWIS, B. (1996). İslam Dünyasında Yahudiler. (çev. Bahadır Sina Şener). Ankara: İmge Yayınları. LOMBART, M. (2002). İslam’ın Altın Çağı. (çev. Nezih Uzel). İstanbul: Pınar Yayınları. MARK, R. A. (2013). Krieg an Fernen Fronten-Die Deutschen in Zentralasien und am Hindikusch 1914-1924. Paderborn: Ferdinand Schöning Verlag. MEYENDORF, B. (1870). A Journey from Orenburg to Bokhara in The Year 1820. (çev. E.F. Captain). Kolkata: Foreign Department Press. MOSER, H. (1888). Durch Central Asien-Die Kırgisensteppe-Russisch Turkestan-Bochara-Chiwa-Das Turkmenenland und Persien-Reiseschilderungen. Leipzig: F. A. Brockhaus Verlag. NAZAROFF, P. (1823). Russian Missions into The Interior of Asia. London: Richard Phillips and Co. Press. NEUSNER, J. (1983). “Jews in Iran”. The Cambridge History of Iran - 3/2. (ed. E. Yarshater). Newyork: Cambridge University Press: 909-923. ÖZMEN, S. (2018). “Frank İdaresi Altında Yahudiler”. Ortaçağ Araştırmaları Dergisi. I/1: 52-66. RADLOFF, W. (1884). Aus Sibirien. Lose Blätter aus dem Tagebuche eines reisenden Linguisten-Bd. 2. Leipzig: T. O. Weigel Verlag. SCHUYLER, E. (2007). Türkistan - Batı Türkistan Hokand, Buhara ve Kulca Seyahat Notları. (çev. Firdevs Çetin vd.). İstanbul: Paradigma Yayınları. SCHWARZ, von F. (1900). Turkestan - Die Wiege der indogermanischen Völker. Freiburg: Herdersche Verlagshandlung. SCHWEINITZ, von H. H. G. (1910). Orientalische Wanderungen in Turkestan und im Nordöstlichen Persien. Berlin: Dietrich Reimer Verlag. SIDIKOV, B. (2002.10.26). “Deutsche Blicke auf ein wenig bekanntes Judentum Berichte aus Mittelasien am Übergang vom 19. zum 20. Jahrhundert”. Neue Zürcher Zeitung. 249: 87-88. SIDIKOV, B. (2003). Eine Unermessliche Region-Deutsche Bilder und Zerrbilder von Mittelasien (1852-1914). Berlin: Logos Verlag. SIEVERS, W. (1893). Asien. Eine Algemeine Landeskunde. Leipzig-Wien: Bibliographisches Institut. TANYU, H. (1979). Tarih Boyunca Yahudiler ve Türkler I. Ankara: Bilge Yayınevi. TOGAN, A. Z. V. (1981). Bugünkü Türkili Türkistan ve Yakın Tarihi. İstanbul: Enderun Kitapevi. ÜKTEN, S. S. (2017). “16-18. Asırlarda Buhara Hanlığı’na Gelen Batılı Seyyahlar ve Seyahatnameleri”. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. XVIII/2: 137-164. VAMBERY, A. (1865). Reise in Mittelasien von Teheran durch die Turkmanischen Wüste an der Ostküste des Kaspischen Meeres nach Chiwa, Bochara und Samarkant, ausgefürht im Jahr 1863. Leipzig: Brockhaus Verlag. VAMBERY, A. (2022). Türkistan’a Seyahat-Bir Sahta Derviş’in İstanbul’dan Semerkant’a Yolculuğu. (çev. Resul Şahsin). İstanbul: Divan Kitap Yayınları. Yaratılış-Tekvin (1996). İstanbul: Kitabı Mukaddes Şirketi-Zafer Matbaası. YAZICI, T. (1992). “Belh Maddesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. V: 410-411. YAZICI, T. (1992). “Cûzcân Maddesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları: VIII: 96-97.