TRABZON/ARAKLI’DA GEÇ DÖNEM OSMANLI CAMİİ MİHRAPLARINDA TİPOLOJİ VE BEZEME

İpek Yolu’nun kadim duraklarından biri olması ve limanlarının bulunması sebebiyle hem kara hem de deniz ulaşımı ve ticaretine açık olan Trabzon, tarih boyunca önemini korumuş kentlerden biridir. Tarihi, kentin tarihi kadar geri götürülebilen, günümüzde il merkezine 33 km mesafede bulunan Araklı ilçesi ise antik dönemden beri limana ve kentin doğuya açılan kara yollarına sahip olması açısından önemlidir. Roma döneminden beri bu önemini koruyan ilçe, Osmanlı Devleti’nin 1461’de fethiyle beraber İslami kimliğe bürünmüş ve nüfus hareketliği ve mimari yapılanmaları da bu yönde kimlik değiştirmiştir. Araklı’da sayıları az olmakla beraber geç dönem Osmanlı sanatının izlerini taşıyan eserler mevcuttur. Bu makalede o izleri yansıtan ve Merkez Küçük (Hacı Hasan) Camii (1859-60), Konakönü Mahallesi Camii (1884), Merkez Büyük Camii (1907-08) ve Kalecik Mahallesi Camii (1910)’lerinde bulunan dört mihraba odaklanılmıştır. Mihrapların kronolojik sıraya göre katalog düzeninde anlatıldığı, metnin çizim ve fotoğraflarla desteklendiği bu çalışma ile ortaya çıkan sonuçların mevcut literatüre katkı sağlaması hedeflenmiştir. İncelenen mihraplar, tipolojik açıdan birbirine benzer özellikler yansıtırken, hem Batılı üslupların getirisi hem de Doğu Karadeniz Bölgesi’ne has yerel unsurların karma düzende kullanıldığı bezeme programı noktasında farklılaşmaktadır. Günümüze kadar ulaşarak geç dönem Osmanlı sanatının taşra uygulamaları hakkında okumalar yaptıran bu mihraplar, maddi ve manevi gerekliliği esasına göre şekillendirilmiş kıymetli sanat eserleri olarak Türk kültür belleğindeki yerini almış nadir eserlerdendir.

Anahtar Kelimeler:

Batılılaşma, Ampir, Eklektik, Taşra Mimarisi, Taşra Sanatı

TYPOLOGY AND DESIGN OF LATE OTTOMAN MOSQUE MIHRABS IN TRABZON/ARAKLI

Trabzon, which is open to both land and sea transportation and trade due to being one of the Silk Road's ancient stops and having ports, is one of the cities that has retained its significance throughout history. The town of Araklı dating back to the history of the historical city and being 33 kilometers from the city center is significant because it has a harbor and the city's highways opening to the east since ancient times. With the conquest of the Ottoman Empire in 1461, the district, which had retained its significance since the Roman period, took on Islamic identity, and its population mobility and architectural structures changed its identity in this direction. Although they are few in number, monuments of late Ottoman art can be found in Araklı. The present article focuses on the four mihrabs that reflect those traces and are located in Central Küçük (Hacı Hasan) Mosque (1859-60), Konakönü Quarter Mosque (1884), Central Grand Mosque (1907-08) and Kalecik Quarter Mosque (1910). It was aimed that the findings of the present study, in which the mihrabs are explained in chronological-catalog order and the text is accompanied by drawings and photographs, would contribute to the current literature. While the examined mihrabs share some typological similarities, they differ in terms of the return of Western styles and the decoration program incorporating local elements unique to the Eastern Black Sea Region in a mixed order. These mihrabs, which have reached the present day and inspired intellectual readings about the provincial practices of late Ottoman art, are among the rare works that have taken their place in Turkish cultural memory as precious works of art shaped on the basis of material and spiritual necessity.

Keywords:

Westernization, Empire, Eclectic, Provincial Architecture, Provincial Art,

PDF

___

Akay, Tolga (2012), “Osmanlı Devleti’nde Arma-i Osmânî ve Tuğrâ-yi Hümâyûn’un Alâmet-i Farika Olarak Kullanımı”, Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, IX, 1-15.
Akurgal, Ekrem (1995), Anadolu Uygarlıkları, İstanbul: Net Turistik Yayınları.
Arel, Ayda (1975), Onsekizinci Yüzyıl İstanbul Mimarisinde Batılılaşma Süreci, İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Yayınları.
Arık, Rüçhan (1999), “Batılılaşma Dönemi Anadolu Türk Mimarisine Bir Bakış”, Osmanlı Ansiklopedisi, C. X, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 247-264. Arseven, Celal Esad (1983), “Arma”, Sanat Ansiklopedisi, C. I, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 103.
Arseven, Celal Esad (1983), “Palmet”, Sanat Ansiklopedisi, C.IV, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1557-1558.
Aydın, Önder (2009), “Sultan II. Abdülhamid Devri Camilerine Eskişehir Mahmudiye'den İki Örnek: Çarşı ve Hara Camileri”, Belleten, LXXIII-268, 699-701.
Aydın, Önder “Sultan II. Abdülhamit Dönemi Yapılarında İmparatoru/İmparatorluğu Temsil Eden Semboller I”, http://www.mimarlikdergisi.com/index.cfm?sayfa=mimarlik&DergiSayi=378&RecID=2910 (Erişim Tarihi: 29.04.2021)
Bakırcı, Naci (2005), Mevlevi Mezar Taşları, Konya: Rumi Yayınları.
Ball, Pamela (2007), Tao Gizli Öğretisi, İstanbul: Sınır Ötesi Yayınları.
Başaran, Cevat (1989), “Anadolu Roma Çağı Lotus-Palmet Örgesinde Tip Gelişimi”, Türk Arkeoloji Dergisi, XXVIII, 53-72.
Batur, Afife (1985), “Batılılaşma Döneminde Osmanlı Mimarlığı”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, C.IV, İstanbul: İletişim Yayınları, 1043-1061.
Bilgin, Mehmet (1990), Sürmene, İstanbul: Sürmene Belediyesi Kültür Yayınları.
Bilici, Ziya Kenan (1986) "Anadolu Türk Süsleme Sanatında Bazı Terminolojik Problemler" Ankara Sanat, 238, 27.
Cantay, Gönül (2008), “Türk Süsleme Sanatında Meyve”, Turkish Studies, 3/5, 32-64.
Çakmakoğlu Kuru, Alev (1997), “Orta Asya Türk Sanatında Palmet ve Lale Motiflerinin Değerlendirilmesi Hakkında Bir Deneme”, Belleten, 61(230), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 37-42.
Çiğdem, Süleyman (2002), Eski Çağ’dan Orta Çağ’a Gümüşhane, İstanbul: Gümüşhane Valiliği Yayınları.
Çiğdem, Süleyman-Özkan, Haldun-Yurttaş Hüseyin (2004), “2002 Yılı Gümüşhane ve Bayburt İlleri Yüzey Araştırması”, 21. Araştırma Sonuçları Toplantısı, II, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 167-168.
Deliorman Orhan, Didem-Ergun, Fatma-Orhan, Nilüfer (2011), “Anadolu Medeniyetlerinde Asma (Vitis vinifera L.)”, Tarih Araştırmaları Dergisi, 30/50, 69-80.
Demiriz, Yıldız (1979), Osmanlı Mimarisinde Süsleme I Erken Devir (1300-1453), İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Demiriz, Yıldız (1984), “Acanthus; Türkiye'nin Arkeoloji ve Sanat Tarihi Terminolojisine Yanlış Adla Girmiş Bir Bitki Motifi”, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Dergisi 3(3), 19-24.
Demirsar, Belgin (1994), “Emirgân Camii”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, C. III, İstanbul: Kültür Bakanlığı Tarih Vakfı Yayınları, 169-170.
Dikmen, Çiğdem Belgin-Toruk, Ferruh (2015), “Korunması Gereken Bir Yerleşim Sadak Köyü: Satala Antik Kenti”, Arış Dergisi, 11, 12-35.
Durmuş, Sinan–Suiçmez, Hasan–Dilek, Zeki (1996), Her Yönüyle Araklı, Trabzon: Araklı Anadolu Öğretmen Lisesi Kültür Yayınları.
Eberhard, Volfram (2000), Çin Simgeleri Sözlüğü, (Çeviren: Aykut Kazancıgil), İstanbul: Kabalcı Yayınları.
Eriş, Metin (2014) “Osmanlı Devleti’nde Batılılaşma Hareketleri”, Türkler Ansiklopedisi, C. XIV, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 593-605.
Erüz, Coşkun - Peşman, Emre - Köse, Ercan (2015), “Trabzon, Hyssus Limanı (Sürmene-Araklı) ve Paraskalmion (Çapar) Teknesinin Zamansal Değişimi”, OÜSBAD (Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi), 5/12, 542-552.
Eyice, Semavi (1992), “Batılılaşma”, İslam Ansiklopedisi, C. V, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 158-162.
Eyice, Semavi (2014), “Batı Sanat Akımlarının Değiştirdiği Osmanlı Dönemi Türk Sanatı”, Türkler Ansiklopedisi, C. XV, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 284-309.
Giray, Kıymet (2009), Arkeoloji ve Sanat Tarihi, Osmanlı’da Batılılaşma Döneminin Dinamikleri Tarihsel Çerçeve, Toplum ve Kültür”, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Türkiye Kültür Portalı Projesi.
Gök, Duygu (2018), 19. Yüzyıl Osmanlı Mimarisinde Bezeme Sanatının Gelişimi: Bursa Emir Sultan Cami Bezemeleri Üzerine Bir İnceleme, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Bursa: Uludağ Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.
Gök, Nejdet-Kutlu Mehmet (2005), “Hilal ve Ay-Yıldız Motifi, Sembol ve İdeolojik Kullanım” Doğu Batı 8/31, 266-287.
Gündoğdu, Hamza (1993), “İkonografik Açıdan Türk Sanatında Rûmî ve Palmetler”, Sanat Tarihinde İkonografik Araştırmalar (Güner İnal’a Armağan), Ankara: Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 199-201.
Hatipoğlu, Oktay (2007), XIX. Yüzyıl Osmanlı Camilerinde Kalem İşi Tezyinat, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Honıgmann, Ernst (1970), Bizans Devleti’nin Doğu Sınırı, Grekçe Arabça, Süryanice Kaynaklara Göre 363’den 1071’e Kadar, (Çev. Fikret Işıltan), İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları.
İnan, Fatih (2018), “Arrıanus’un “Arrıanı Perıplus Pontı Euxını / Arrıanus’un Karadeniz Seyahati” Adlı Eserine Göre Doğu Karadeniz Bölgesi’ndeki Küçük Limanlar”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, XXIV, 155-182.
İnci, Nurcan (1985), "18. Yüzyılda İstanbul Camilerine Batı Etkisiyle Gelen Yenilikler" Vakıflar Dergisi, XIX, 223-236.
İslimyeli, Nüzhet (1973), “Arma”, Sanat Terimleri Ansiklopedisi, C. I, Ankara: Sanat Yayınları, 41.
Kazaz, Emriye (2016), Trabzon Kırsal Cami Mimarisi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.
Koçhan, Nurettin (1987), Anadolu Mimari Bezekleri Hellenistik Çağ Lotus-Palmet ve Yumurta Dizisi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Koçu, Reşat Ekrem (1958), “Arma”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, C. I, İstanbul: Kültür Bakanlığı Tarih Vakfı Yayınları,1035.
Kuban, Doğan (1954), Türk Barok Mimarisi Hakkında Bir Deneme, İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Yayınları.
Kuban, Doğan (2016), “Rokoko Bezeme ve Barok”, Osmanlı Mimarisi, İstanbul: Yapı Endüstri Merkezi Yayınları, 517-521.
Kutluay Küçük, Sevgi (2000), “Sanat Tarihi Terminolojisinde Lotus ve Palmet”, Celal Esad Arseven Anısına Sanat Tarihi Semineri Bildirileri, İstanbul, 253-254.
Meyer, Franz Sales (1920), A Handbook Of Ornament, New York: The Architectural Book Publishing Company.
Mitfort, Terence Bruce (1974), “Some Inscriptions from the Cappadocia limes”, Journal of Roman Studies, 64, 161-167.
Mülayim, Selçuk (1984), “Selçuklu Palmet Motiflerinin Tipolojisi”, Anadolu (Anatolia), XX, 141–153.
Mülayim, Selçuk (1992) “Arma” İslam Ansiklopedisi, C.III, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 382.
Ögel, Semra (1992), “18. ve 19. Yüzyılların Osmanlı Camilerinde Geleneksel Anlama Katkılar”, Semavi Eyice Armağanı İstanbul Yazıları, İstanbul: Türkiye Turing Ve Otomobil Kurumu Yayınları, 269-280.
Önal, Raziye Çiğdem – Köşklü, Zerrin (2020), “Trabzon’da Geç Dönem Osmanlı Camilerinde Ahşap Mihraplar”, Sanat Tarihi Dergisi, 29/2, 707-743.
Önal, Raziye Çiğdem (2021), Trabzon Mihrapları, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Öncü, Ö. Emre (2004), “Erken Ion Yapılarında Architrav ve Geisipodes”, OLBA, 10, 143-171.
Öney, Gönül (1968), “Anadolu Selçuk Mimarisinde Antik Devir Malzemesi”, Anadolu (Anatolia), XII, 17-27.
Özçalık, Mahire (2017), “Lotus Çiçeğinin Farklı Kültürlerdeki Önemi ve Peyzaj Tasarımında Kullanımının İrdelenmesi”, Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, X, 22-28.
Özkan, Haldun-Yurttaş, Hüseyin (2012), Orta Çağ’dan Günümüze Gümüşhane, İstanbul: T.C. Gümüşhane Valiliği Yayınları-14.
Özkul, Kifayet (2020), Sivas Gök Medrese Bezemeleri, Semboller ve Anlamları, Şehir ve Medeniyet Dergisi, 6(11), 51-74.
Özkurt, Muhammet (2020), Rize Ahşap Camilerinde Süsleme, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Karabük: Karabük Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Pakalın, Mehmet Zeki (1993) “Arma”, Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, I, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 80.
Pedram, Rezania (2011), “Symbol of Lotus in Ancient World”, Life Science Journal, 8/3, 309-312.
Söğüt, Zerrin (1996), Su Bitkileri ve Peyzaj Mimarlığında Kullanımı, Adana: Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları No: 122.
Şatır, Seçil (2008), “Türk Kültüründe İznik Çinilerinin Önemi ve Güncel Değerlendirilmesi”, 38. ICANAS Bildiri Kitabı, III.: Maddi Kültür-Material Culture, Ankara 2008, 1129-1143.
Şimşir, Zekeriya (1990), Konya Selçuklu Çinilerinde Kullanılan Motifler, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Tanyol, Cahit (1982), “Tanzimat ve Getirdikleri”, Cavit Orhan Tütengil’e Armağan, İstanbul: İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Yayınları, 163-171.
Tekin, Oğuz (1997), Antik Nümizmatik ve Anadolu (Arkaik ve Klasik Çağlar), İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
Üçer, Münevver (2019), “Sultan III. Selim Camii Haziresinde Yer Alan Mezar Taşlarındaki Bezemelere Dair”, X. Uluslararası Üsküdar Sempozyumu (19-21 Ekim 2018) Bildiriler Kitabı III, 353-371.
Yıldızlı, Mustafa (2017), Parion Tiyatrosu Victoria’lı Alınlık Işığında Akanthuslar Arasında İşlenen Figürler, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.