Modern Evrim Teorisinin Muhammed İkbal’in Düşüncelerindeki Rolü Üzerine Eleştirel Bir Yaklaşım

Bu makalede, İkbal’in modern evrim teorisini kendine özgü yorumlaması, bu teorinin onun düşünce sistemindeki etkileri, inanç ve ahlâkî değerlerin bu teoriyle nasıl uzlaştırılmaya çalışıldığı ve bütün bunların arasında İkbal’in tutarlılığı sağlayıp sağlayamadığı ele alınmaya çalışılacaktır. İkbal’in yaratıcı evrim teorisi eleştirel bir açıdan irdelenmektedir. İkbal’in geçmişteki Müslüman düşünürlerden ve modern dönem Batılı düşünürlerden hangi ölçüde etkilenmiş olduğu yine onun eserlerinden yola çıkılarak karşılaştırmalı olarak ele alınmaktadır. Din-bilim krizinin belirgin bir şekilde görüldüğü evrim teorisi konusunda İkbal’in tercihleri ve yapmaya çalıştığı sentezci düşünceye dikkat çekilmekte, İkbal’in bu teori bağlamında inanç konularında getirmiş olduğu yeni yorumlar üzerinde durulmakta, İkbal’in ahlâk felsefesinin de yine bu teori bağlamında nasıl şekillendiği gösterilmeye çalışılmaktadır. İkbal’in metafizik bir içerikle modern evrim teorisini kendine özgü yorumlamasının etkileri, onun bütün düşüncelerine sirayet etmiştir. Düşünür evrim teorisinden kaynaklanan bu düşünceleri dolayısıyla eleştirilmektedir. Onun görüşlerinde kendi döneminin bilimsel ve felsefî gelişmelerin etkisi olduğu gibi Müslüman coğrafyanın içinde bulunduğu durumun da etkisi vardır. Yaratıcı evrim teorisinin yaşama uyarlanmasında pratik faydalar görmekte ve bu teorinin Müslüman toplumları uyandırıcı etkisinin olduğuna inanmaktadır. Söz konusu evrim teorisi güce ve mücadeleci yaşam felsefesine yaptığı güçlü vurguyla İkbal’in ilgisini çekmiş olmalıdır. İkbal için yaşam bir mücadele olarak görüldüğünden insanın başarı ve mutluluğu da bu hayat mücadelesindeki sertliğine bağlanmakta ve bu vurgu, değişik vesilelerle ve farklı bağlamlarla sürekli tekrar edilmektedir. Ona göre hayat bir kavgadır ve bu yaşam kavgasında başarılı olanlar bu kurallara riayet edenlerdir. Evrim teorisine uygun olacak şekilde düşünür, hak ve bâtılı dahi güce göre ayırmakta ve güçle haklılığı eşit görmektedir. Evrimsel sürecin ebedî hayat için de geçerli olan bir kanun olarak görülmesiyle bu teoriye metafizik bir anlam yüklenmekte ve bilimsel tartışmalara girilmemektedir. Evrim teorisi, İkbal’in ego felsefesinin, Tanrı-âlem-insan görüşünün de bilimsel ve felsefî temelini oluşturmaktadır. Ahiret hayatı, nübüvvet, irade özgürlüğü gibi birçok teolojik mesele bu teori bağlamında yorumlanmaya çalışılmaktadır. İkbal, evrim teorisiyle dini uzlaştırmak adına bazen dinî nasları te’vil etmekte, bazen de evrim teorisine metafizik bir anlam yükleyerek yeniden yorumlamaktadır. Evrim teorisini düşüncelerine bilimsel bir zemin olarak koyan düşünürün tutarsızlıklarının en önemli nedenlerinden birisi de onun yapmaya çalıştığı bu sentezci çabadır. İkbal, evrim teorisi konusunda geçmişteki Müslüman bilginlerden İbn Miskeveyh ve Mevlânâ’dan; modern dönem Batılı bilginlerinden ise özellikle Bergson ve Nietzsche’den etkilenmiştir. Onun modern evrim teorisine en temel itirazı ise bu kuramın hükmünün yaşamla sınırlı olması ve ölüm sonrasına aksetmemesidir.

Anahtar Kelimeler:

Kelâm, Bilim, Evrim teorisi, Darwinizm, Muhammed İkbal

Role of Modern Evolution Theory over Mohammad Iqbal’s Thoughts: A Critical Approach

In this article, Iqbal's unique interpretation of the modern theory of evolution, the effects of this theory on his system of thought, how belief and moral values are tried to be reconciled with this theory, and whether Iqbal can provide consistency among all these will be discussed. Iqbal's theory of creative evolution is critically examined. The extent to which Iqbal was influenced by the Muslim thinkers of the past and the Western thinkers of the modern period is discussed comparatively, again based on her works. Attention is drawn to Iqbal's choices and the synthesist thought he tried to make on the theory of evolution, in which the crisis of religion-science is clearly seen, new interpretations of Iqbal's belief in the context of this theory are emphasized, and how Iqbal's moral philosophy was shaped in the context of this theory is being displayed. The effects of Iqbal's unique interpretation of the modern theory of evolution with a metaphysical content permeated all her thoughts.The philosopher is criticized for these thoughts stemming from the theory of evolution. His views are influenced by the scientific and philosophical developments of his time, as well as the situation in the Muslim geography. He sees practical benefits in adapting the theory of creative evolution to life and believes that this theory has a stimulating effect on Muslim societies. The theory of evolution in question must have caught Iqbal's attention with its strong emphasis on power and a combative philosophy of life. Since life is seen as a struggle for Iqbal, the success and happiness of man is also tied to his hardness in this struggle for life, and this emphasis is constantly repeated on different occasions and in different contexts. According to his point of view, life is fight and those who are successful in this fight for life are those who follow these rules. He thinks in accordance with the theory of evolution, distinguishes between right and wrong considering power and sees power and rightness as equal. Considering the evolutionary process as a law that is also valid for eternal life, a metaphysical meaning is attributed to this theory and scientific debates are not got to the point. The theory of evolution forms the scientific and philosophical basis of Iqbal's ego philosophy and his view of God-realm-human. Many theological issues such as life in the hereafter, prophecy, freedom of will are tried to be interpreted in the context of this theory. In order to reconcile the theory of evolution with religion, Iqbal sometimes interprets religious texts and sometimes reinterprets the theory of evolution by giving it a metaphysical meaning. One of the most important reasons for the inconsistency of the philosopher, who put the theory of evolution as a scientific basis for his thoughts, is this synthesist effort he attempted to create. Iqbal He was influenced by former Muslim scholars Ibn Maskeveyh and Mevlana on the theory of evolution as well as modern Western scholars, especially Bergson and Nietzsche. His basic objection to the modern theory of evolution is that the provision of this theory is limited to life and does not reflect on after death.

Keywords:

Kalam, Science, Theory of evolution, Darwinism, Muhammad Iqbal,

PDF

___

Abdulhakim, Halife. “Mevlânâ Celâleddin Rûmî”. çev. Yusuf Ziya Cömert. İslâm Düşüncesi Tarihi. ed. M. M. Şerif - Mustafa Armağan. 3/ 43-63. İstanbul: İnsan Yayınları. 1990.
Abdulhakim, Halife. “Muhammed İkbâl”. çev. Yusuf Ziya Cömert. İslâm Düşüncesi Tarihi. ed. M. M. Şerif - Mustafa Armağan. 4/401-421. İstanbul: İnsan Yayınları, 1991.
Adıvar, Adnan. Tarih Boyunca İlim ve Din. İstanbul: Remzi Kitabevi, 2000.
Albayrak, Ahmet. “İkbal’de Dinamik İnsan Anlayışı”. Dîvân İlmî Araştırmalar 3/5 (1998/2), 241-254.
Aydın, Mehmet S. “Muhammed İkbal'in Felsefesinde İnsan”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 29/1 (1987), 83-106.
Aydın, Mehmet S. “Süreç (Proses) Felsefesinin Işığında Tanrı-Âlem İlişkisi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 27/1 (Ağustos 1986), 31-87.
Aydın, Mehmet S. “Genel Değerlendirme”. Muhammed İkbal Kitabı Uluslararası Muhammed İkbal Sempozyumu Bildirileri. 219-222. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, 1997.
Aydın, Mehmet S. “İkbal’in Felsefesinde Allah Âlem İlişkisi” Muhammed İkbal Kitabı Uluslararası Muhammed İkbal Sempozyumu Bildirileri. 108-114. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, 1997.
Azmî, M. Yusuf. “İkbal’de İnsan Kavramı”. çev. Mustafa Alıcı. İkbal’in Düşünce Dünyası. ed. Ahmet Albayrak. 183-191. İstanbul: İnsan Yayınları, 2004.
Bayrakdar, Mehmet. İslâm’da Evrimci Yaratılış Teorisi. İstanbul: İnsan Yayınları, 1987.
Bergson, Henri. Yaratıcı Tekâmül. çev. Mustafa Şekip Tunç. İstanbul: MEB Yayınları, 1947.
Bilmen, Ömer Nasuhî. Muvazzah İlm-i Kelâm. İstanbul: Ravza Yayınları, 2013.
Cengiz, Yunus. Doğa ve Öznellik Câhiz’ın Ahlâk Düşüncesi. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
Çelik, İsa. Muhammed İkbal’in Tasavvufi Düşüncesi. İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2004.
Çetin, Rabiye. “Tanzimat’tan Günümüze Kelam’ı Yenileme Çalışmaları I”. Dini Araştırmalar 16/42 (Ocak-Haziran 2013), 9-38.
Darwin, Charles. Türlerin Kökeni. çev. Öner Ünalan. İstanbul: Evrensel Basım Yayınları, 2009.
Doğan, Atila. Osmanlı Aydınları Ve Sosyal Darwinizm. İstanbul: Küre Yayınları, 2005.
Ferruh, Ömer A. “İhvân-ı Safa”. çev. İlhan Kutluer. İslâm Düşüncesi Tarihi. ed. M. M. Şerif - Mustafa Armağan. 1/327-349. İstanbul: İnsan Yayınları, 1991.
Fığlalı, Ethem Ruhi. Bâbîlik ve Bahâîlik. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1994.
Halifat, Sekban. “İkbal’in İhya Projesinin Analizi”. Muhammed İkbal Kitabı Uluslararası Muhammed İkbal Sempozyumu Bildirileri. 154-197. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, 1997.
İbn Miskeveyh, el-Fevzü’l-Asğar, çev. Emrah Alagaş – Mehmet Zahit Sezer, İstanbul: Endülüs Yayınları, 2020.
İkbal, Cavid. “Cavid İkbal’in Açılış Konuşması”. Muhammed İkbal Kitabı Uluslararası Muhammed İkbal Sempozyumu Bildirileri. 18-27. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, 1997.
İkbal, Muhammed. İslâm Felsefesine Bir Katkı İran’da Metafizik İlimlerin Tekâmülü. çev. Cevdet Nazlı. İstanbul: Külliyat Yayınları, 2017.
İkbal, Muhammed. Câvidnâme. çev. Annemarie Schimmel. İstanbul: Kırkambar Yayınları, 1999.
İkbal, Muhammed. Cebrail’in Kanadı. çev. Ahmet Kızılkaya. İstanbul: Kırkambar Yayınları, 2000.
İkbal, Muhammed. Esrar ve Rumuz. haz. Ali Nihad Tarlan. İstanbul: Sufi Kitap, 2005.
İkbal, Muhammed. Hareket Zili. çev. Celal Soydan. Ankara: Hece Yayınları, 2019.
İkbal, Muhammed. İslâm’da Dinî Düşüncenin Yeniden İnşası. çev. Rahim Acar. İstanbul: Timaş Yayınları, 2014.
İkbal, Muhammed. Makaleler. çev. Celal Soydan. Ankara: Hece Yayınları, 2017.
İkbal, Muhammed. Mektuplar. çev. Halil Toker. İstanbul: Kaknüs Yayınları, Birinci Basım, 2002.
İkbal, Muhammed. Şarktan Haber (Zebûr-i Acem Peyam-ı Maşrık). çev. Ali Nihad Tarlan. İstanbul: Sufi Yayınları, 2006.
İzzetbegoviç, Aliya. Doğu ve Batı Arasında İslâm. çev. Salih Şaban. İstanbul: Nehir Yayınları, 2006.
Kaya, Mahmut. İslâm Filozoflarından Felsefe Metinleri. İstanbul: Klasik Yayınları, 2003.
Şehzad Kayser. “İkbâl’in İslâm Kültürü Üzerine Eleştirel Bir Yaklaşım”. çev. Mehmet Süheyl Ünal. İkbal’in Düşünce Dünyası. der. Ahmet Albayrak. 263-279. İstanbul: İnsan Yayınları, 2004.
Khatoon, Jamila. İkbal’in Felsefe Sisteminde Tanrı İnsan ve Kâinat. çev. Celal Türer. İstanbul: Üniversite Kitabevi Yayınları, 1963.
Mason, Stephen F. Bilimler Tarihi. çev. Umur Daybelge. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2013.
Nietzsche, Friedrich. Güç İstenci. çev. Sedat Umran. İstanbul: Birey Yayıncılık, 2002.
Özervarlı, M. Sait. Kelâmda Yenilik Hareketleri. İstanbul: İSAM Yayınları 1998.
Öztürk, Mustafa. “Çağdaşlık ve Çağdaş Dönem Kur’an Yorumlarına Genel Bir Bakış”. İslâmiyât 7/4 (Ekim-Aralık 2004), 71-94.
Schimmel, Annemarie. Peygamberâne Bir Şair ve Filozof Muhammed İkbal. çev. Senail Özkan. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2007.
Soydan, Celal. İkbâl’e Dair. Ankara: Hece Yayınları, 2016.
Taslaman, Caner. Evrim Teorisi felsefe ve Tanrı. İstanbul: İstanbul Yayınevi, 2009.
Timuçin, Afşin. Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Bulut Yayınları, 2002.
Ülken, Hilmi Ziya. Yeni Zamanlar Felsefesi, İstanbul: İş Bankası Yayınları, 2016.
Vahidüddin, Syed. “Muhammed İkbal’in İslâm’a Yaklaşımı Üzerine Tenkitçi Bir Değerlendirme”. çev. Ünver Günay. İkbal’in Düşünce Dünyası. ed. Ahmet Albayrak. 247-261. İstanbul: İnsan Yayınları, 2004.
Yiğit, Fevzi. Metafizik ve Evrim, İstanbul: Önsöz Yayıncılık, 2021,