Enigma ve Paradigma Arasında Nedensellik, Batı ve Biz

Toplumsal hayatın idamesi temel olarak toplumsal değerlere dayanır. Ancak bu değerlerin tezahürü de yine toplum içinde gerçekleşir. Buna göre toplumsal bir varlık olarak insanoğlunun kendisini gerçekleşmesi toplum içinde mümkün olup toplum dışı insan, felsefî anlamda “insan” değildir. Ancak toplumsal ilişkiler ağında kendisini gösteren insanî durumla, yaratılış gayesine ilişkin ahlakî değerler billurlaşır ve bir toplumsal paradigma inşası mümkün olur. Ne var ki, insanın kendisini bulduğu toplum da nihayetinde yabancısı olduğu bir “dış dünya” ile çevrilidir. Bu nedenle insanın kendisini gerçekleştirme sürecine bir yandan da içinde yaşadığı varlık âlemini tanıma süreci eşlik eder. Buna göre tarihin hangi döneminde olursa olsun insanoğlunun ideal toplum arayışına bir yandan da içinde yaşadığı varlık alemine ilişkin bir “kanaat” eşlik ettiği; “kümülatif” olan bu bilgiyle varlığın “indirgeme” bir simülasyonunun çıkarıldığı (kozmoloji) görülür. Aslında fizik bilimin konusu olan nedensellik de bu dolayımda felsefenin konusu haline gelir. Anlaşılacağı üzere burada önemli bir sorun, toplumsal paradigmanın özünü oluşturan sabit değerler (koşulsuz buyruklar) bu değerlerin tezahüründe kültürel olarak etkili olan değişken dış dünya bilgisi arasında oluşan bağıntıdır. Binaenaleyh, toplumsal düzende kurallar belirlenirken maddî dünyanın mutlak bilgisine sahipmişçesine değil, değerler esasınca hareket edilmelidir. Evrenin ister “yedi kat göklerden” oluştuğuna, “dünya merkezli” olduğuna inanalım, isterse Güneş merkezli; adalet, eşitlik, özgürlük gibi varoluşsal değerler her zaman ve zeminde esastır. Ancak tarih göstermektedir ki, gerçekte bu değerler dizgesi ile sorunlu olanlar, değerler yerine doğa bilgisi üzerinden itirazlar geliştirmişlerdir. Bu nedenle Orta Çağ Avrupa’sının sınıflı toplum düzeninde siyasi paradigmanın temelini oluşturan dünya merkezli evren algısı egemen sınıflar tarafından şiddetle sürdürülmek istenmiştir. Nihayetinde bu evren modeli çökmüşse de aynı siyasi nedenlerle insan hayatına ilişkin ahlaki çözümlemeler bundan sonra da sabote edilmeye devam etmiş, dezenformasyon başlamıştır. Böylece bilimsel çalışmalara ve hakikat arayışına (felsefe), “felsefe süsü” verilmiş bitmek bilmeyen polemikler eşlik etmiştir. Aslında bu durum ister Doğu’da olsun isterse Batı’da, tarihte sürekli kendisini tekrarlayan iki karşıt tavrın yansımasıdır: Paradigmacı tavır (paradigmism), enigmacı tavır (enigmatism). Bu iki tavrın iz düşümü olarak İslam dünyasında Batı modernleşmesini anlamaya dönük ilgiyi bile kategorik olarak sapkınlıkla suçlayan hâkim söylem yeri geldiğinde kaba bir pragmatizmle teyit edildiğini düşündüğü Batılı referanslara başvurmaktan da geri durmamıştır. Böylece Newton fiziği görmezden gelinir, ama kaba bir indirgemeyle klasik metinlerde örtüşme görülerek Aristo fiziğinden, direkt kuantum fiziğine atlanmaya çalışılır. Ne var ki doğa ile ilişkinin polemikten öte maddi sonuçları vardır. Bu sonuçların alınabilmesi, dahası insanın yaratılış gayesine ilişkin İslam’ın değerler dizgesinin modern çağda karşılık bulabilmesi için evrenin güncel bilgisine (modern kozmoloji) geçiş, Batı tecrübesi paranteze alınmadan felsefî ve tarihsel temellerinden görmeyi gerektirir.

Anahtar Kelimeler:

Kelam, Enigma, Paradigma, Rasyonalizm, Empirizm, Nedensellik, Gazzâlî

Causality Between Enigma and Paradigm, West and Us

The The sustainability of social life is based on social values. The manifestation of these values also takes place within the society. On the other hand, the realization of individuals is possible in society because a non-social human being is not a "human" in the philosophical sense. With human-oriented conditions that manifest themselves in the network of social relations, the criteria (moral values) related to the purpose of creation crystallize and become known so that the construction of a social paradigm becomes possible. However, the society in which individuals live is also surrounded by an external world (material world). For this reason, the social paradigm also indirectly relies on a perception of the outside world. Thus, no matter what period of history, people's endeavor for an ideal society is accompanied by an interpretation of the external world, and with this "cumulative" knowledge, a "reducing" simulation of being is derived (cosmology). In fact, causality, which is the subject of physics, becomes the subject of philosophy in this mediation. As it can be understood, a significant problem here is the correlation between the fixed values (unconditional imperatives) that form the core of the social paradigm and the variable external world knowledge that is culturally effective in the manifestation of these values. Consequently, while determining the rules in the social order, one should act on the basis of values, not as if they have absolute knowledge of the material world. Whether we believe that the universe consists of "seven heavens" and is geocentric or heliocentric; Existential values such as justice, equality, and freedom are essential regardless of time and space. However, as historical facts show, those who have problems with this value system, which is accompanied by an interpretation of the external world, have raised objections through ever-developing knowledge of nature instead of universal values. For this reason, the geocentric perception of the universe, which forms the basis of the political paradigm in the class-based society of medieval Europe, was strongly desired to be maintained by the ruling classes. Ultimately, although this model of the universe collapsed, moral pursuits of human life continued to be sabotaged for the same political reasons, and disinformation began. Thus, scientific studies and the search for the truth (philosophy) were accompanied by endless polemics disguised as "philosophy." In fact, this situation reveals two opposing attitudes that repeat themselves in history, either in the East or the West: paradigmatic attitude (paradigmism) and enigmatic attitude (enigmatism). As a reflection of these two attitudes, the dominant discourse, which categorically accuses even the interest in understanding Western modernization in the Islamic world as heresy, did not occasionally hesitate to refer to some Western references by confirming with a vulgar pragmatism. For instance, Newtonian physics has been ignored. On the other hand, an attempt has been made to jump directly from Aristotelian physics to quantum physics by assuming an overlapping in classical texts. However, facing the new knowledge of nature has more actual consequences than polemics. To face these results and to show the legitimacy of Islamic values in the modern era, which are in conformity with the creation of human beings, the developments in the current knowledge of the universe (modern cosmology) cannot be ignored. This endeavor can be possible only when the philosophical and historical foundations of the subject are examined throughout the Western experience.

Keywords:

Kalam, Enigma, Paradigm, Rationalism, Empiricism, Causality, Ghazali,

PDF

___

Ağaoğulları, Mehmet Ali. Ulus Devlet ya da Halkın Egemenliği. İstanbul: Metis Yayınları, 2006.
Archibald Wheeler, John. Geons, Black Holes, and Quantum Foam: A Life in Physics. New York: W.W. Norton & Company, 2000.
Aristoteles. Gökyüzü Üzerine. çev. Saffet Babür. Ankara: Dost Kitabevi Yayınları, 1997.
Aristoteles. Metafizik. çev. Yasin Gurur Sev. İstanbul: Pinhan Yayınları, 2019.
Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed İbn Hacer. Silsiletu'z zeheb. Beyrut: Daru’l-Marife, 1986.
Ateizm Derneği, “Nedensellik - Prof. Dr. Celal Şengör”. AD 2021 Bilim ve Felsefe Okulu Ders 7. Erişim: 4 Ağustos 2021, https://www.youtube.com/watch?v=GMwQdrW2Mmw.
Aughton, Peter. The Story of Astronomy, London: Quercus, 2011.
Ay, Mahmut. “Kelam’da Adalet, Kudret ve Hikmet Bağlamında Tanrı Tasavvurlar”. Eskiyeni 31 (Güz 2015), 25-50
Aydın, Hasan. “Gazzâlî ve David Hume’da Nedensellik Kuramı: Karşılaştırmalı Bir İnceleme”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16/16 (Ağustos 2004), 325-349.
Beiser, Arthur. Modern Fiziğin Kavramları. çev. Gülsen Önengüt. Ankara: Akademi Yayıncılık, 2008.
Berkhofer, Robert Frederick. The White Man's Indian. New York: Vintage Books, 197.
Bernays, Edward Louis. Propaganda. New York: Horace Liveright, 1928.
Born, Max. Physik im Wandel Meiner Zeit. Wiesbaden: Vieweg Verlag, 1959.
Braudel, Fernand. Maddi Uygarlık-Dünyanın Zamanı. çev. Mehmet Ali Kılıçbay. İstanbul: İmge Yayınları, 2004.
Bulaç, Ali. Modern Ulus Devlet. İstanbul: İz Yayınları, 1998.
Çelebi, Emin. “David Hume’da İnsan Doğasının Evrenselliği Temelinde Ahlâk Problemi”. Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi 8/1 (2011): 657-665.
Çelebi, Emin. “David Hume’da Zorunluluk ve Özgürlük Humecu Uzlaştırma”. Birinci Uluslararası Felsefe Kongresi Bildirileri. Ed. İsmail Serin. 533-542. Bursa: Asa Kitabevi Yayınları, 2010.
Çelebi, İlyas. “Hüsün ve Kubuh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/59-63. İstanbul: TDV Yayınları 1999.
Davis, Philip J. - Hersh, Reuben. Descartes’ Dream: The World According to Mathematics. New York: Dover Publications, 1986.
Defty, Andrew. Britain, America and Anti-Communist Propaganda 1945-53. London: Routledge, 2013.
Descartes, Rene. Ahlak Üzerine Mektuplar. çev. Mehmet Karasan. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1989.
Descartes, Rene. Metafizik Düşünceler. çev. Mehmet Karasan. Ankara: Maarif Vekâleti, 1942.
Descartes, Rene. Ruhun İhtirasları. çev. Mahmut Özdil. İstanbul: Sayfa Yayınları, 2013.
Descartes, Rene. Tabiat Işığı ile Hakikati Arama. çev. Sanem Sollers. İstanbul: Say Yayınları, 2021.
Djerassi, Carl - Pinner, David. Newton's Darkness: Two Dramatic Views. London: Imperial College Press, 2003.
Doğan, Lütfi – Kutluay, Yaşar. “Hasan Basrî’nin Kader Hakkında Halife Abdülmelik b. Mervan’a Mektubu”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3-4 (1954), 75-78.
Engels, Friedrich. İngiltere’de İşçi Sınıfı’nın Durumu. Çev. Yurdakul Fincancı. Ankara: Sol Yayınları, 1997.
Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Sâlim. el-Lümaʿ fi'r-red ʿalâ ehli'z-zeyġ ve'l-bidaʿ. thk. Hamûde Garâbe, Mısır: Matbaatü Mısır, 1955.
Flynn, Thomas Robert. Existentialism: A Very Short Introduction. New York: Oxford University Press 2006.
Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. el-Maksadü’l-esnâ fî şerhi esmâillahi’l-hüsnâ. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2003.
Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. İhyâ-u ulûmi’d din. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2005.
Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. Tehâfüt el-felâsife (Filozofların Tutarsızlığı). Çev. Bekir Karlığa. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
Genç, Halil İbrahim. Kur’ân Mucizesi Dersleri 5. İstanbul: İstanbul Tevhid Okulu, 2005.
Glozman, Janna. Developmental Neuropsychology. London: Routledge, 2013.
Harper, William L. Isaac Newton's Scientific Method. New York: Oxford University Press, 2011.
Harris, John Rees. Industrial Espionage and Technology Transfer. London: Routledge, 2017.
Hegel, Georg Wilhelm Friedrich. Felsefe Tarihi. Cilt 3. Çev. Doğan Barış Kılınç, İstanbul: Nota Bene Yayınları, 2021.
Hegel, Georg Wilhelm Friedrich. Grundlinien der Philosophie des Rechts. Leipzig: Verlag von Felix Meiner, 1911.
Hegel, Georg Wilhelm Friedrich. Phänomenologie des Geistes, Leipzig: Verlag der Dürr’schen Buchhandlung, 1907.
Hegel, Georg Wilhelm Friedrich. Tarihte Akıl. çev. Önay Sözer. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2011.
Hegel, Georg Wilhelm Friedrich. Wissenschaft der Logik. Berlin: Hofenberg Verlag, 2016.
Heyd, Wilhelm. Yakın Doğu Ticaret Tarihi. çev. E. Ziya Karal. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2000.
Hume, David. Din Üstüne, çev. Mete Tunçay. Ankara: İmge Yayınları, 2016.
Hume, David. İnsan Doğası Üzerine Bir İnceleme. çev. Ergün Baylan. Ankara: Bilgesu Yayınları, 2015.
Hume, David. Siyasi Denemeler. çev. İsmail Hakkı Yılmaz. İstanbul: Pinhan Yayınları, 2017.
İlhan, Avni. “Aslah”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 3/495-496. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
Kant, Immanuel. “Aydınlanma Nedir Sorusuna Yanıt (1784)”. Seçilmiş Yazılar. çev. Nejat Bozkurt. İstanbul: Remzi Kitabevi Yayınları, 1984.
Kant, Immanuel. Ahlâk Metafiziğinin Temellendirilmesi. Çev. İoanna Kuçuradi. Ankara: Türkiye Felsefe Kurumu Yayınları, 2002.
Kant, Immanuel. Evrensel Doğa Tarihi ve Gökler Kuramı. Çev. Seçkin Selvi. İstanbul: Sarmal Yayınları, 2002.
Kant, Immanuel. Kritik Der Reinen Vernunft. Leipzig: Leopold Voss, 1868.
Kant, Immanuel. Pratik Aklın Eleştirisi. çev. Ionna Kuçuradi. Ankara: Türkiye Felsefe Kurumu Yayınları, 1999.
Kant, Immanuel. Prolegomena. çev. İoanna Kuçuradi-Yusuf Örnek. Ankara: Türkiye Felsefe Kurumu Yayınları, 2002.
Kling, Andrew A. The Age of Exploration. Detroit: Lucent Books, 2013.
Lehner, Ulrich L. Kants Vorsehungskonzept auf dem Hintergrund der Deutschen Schulphilosophie und Theologie. Leiden: Brill 2007.
Leibniz, Gottfried Wilhelm. Monadoloji Ya Da Felsefenin İlkeleri. Çev. Levent Özşar. İstanbul: Biblos Yayınları, 2015.
Levack, Brian Paul. Hexenjagd: Die Geschichte der Hexenverfolgung in Europa. Berlin: Verlag CH Beck, 2002.
Lyotard, Jean François. Pagan Eğitimler. çev. Atakan Karakış. İstanbul: Monokl Yayınları, 2011.
Merryman, John Henry - Perez Perdomo, Rogelio. The Civil Law Tradition. Stanford: SUP, 2007.
Mossner, Ernest Campbell. The life of David Hume. Oxford: Clarendon Press, 1980.
Murray, Clark. “The Dualiste Conception of Nature”. The Monist 6/3 (April 1896), 382-395.
Newman, Fred - Holzman, Lois. End of Knowing. New York: Routledge, 1997.
Offenberg, Ulrich. Christoph Columbus. München: Komplett Media, 2011.
Özdenören, Rasim. Yaşadığımız Günler. İstanbul: İz Yayıncılık, 2011.
Poggi, Stefano - Röd, Wolfgang. Geschichte der Philosophie. München: CH Beck, 1989.
Popper, Karl. Açık Toplum ve Düşmanlar. çev. Mete Tunçay. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1989.
Prigogine, Ilya - Stengers, Isabelle, Order Out Of Chaos, New York: Bantam Books, 1984.
Prigogine, llya - Stengers, Isabelle. Order Out Of Chaos. New York: Bantam Books, 1984.
Quiddington, Peter. Knowledge and Its Enemies. New York: Cambria Press, 2010.
Rex, Richard. Henry VIII and the English Reformation. New York: Palgrave Macmillan, 2006.
Riker, Stephen. “Al-Ghazali on Necessary Causality in the Incoherence of the Philosophers”. The Monist, 79/3, (July 1996): 315-324.
Salmon, Wesley C. Causality and Explanation. Oxford: Oxford University Press, 1998.
Schliesser, Eric. “Hume’s Attack On Newton’s Philosophy”. Enlightenment and Dissent 25 (2009), 167-203.
Slater, Robert. Soros: The Life, Ideas, and Impact of the World's Most Influential Investor, New York: McGraw-Hill Education, 2009.
Smith, Adam. The Theory of Moral Sentiments. Philadelphia: Anthony Finley, 1817.
Syon, Guillaume de. Science and Technology in Modern European Life. Westport: Greenwood Press, 2008.
Şeker, Mehmet Emin. “Kur’ân’da Heisenberg Belirsizlik İlkesi: Fatır Suresi (35) 13. Ayetin Anlattıkları”. Kelam Araştırmaları 11/1 (2013), 459-486.
Taberî, Muhammed b. Cerîr. Târîhu'r rusül ve'l mülûk. Cilt 5. Kahire: Dârü'l Me'ârif, 1967.
Tanrıdağ, Oğuz. Sosyal Nörobilim, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevi, 2015.
Watson, Lani. The Right to Know: Epistemic Rights and Why We Need Them, London: Rothledge, 2021.
Yazıcı, Sedat. “Nedensellik ve Mucize Üzerine”. Uluslararası İnsani Bilimler Dergisi 7/2 (2010), 1143-1154.
Yıldız, İbrahim. Delilci Kötülük Problemine Karşı Şüpheci Teizm ve Gereksiz Kötülüğün Zorunluluğu. ed. Nesim Aslantatar. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2021.
Yılmaz, Yıldıray. Zeitgeist Kuantum ve Kur’ân. İstanbul: Şira Yayınları, 2011.
Yurdagür, Metin. “Fetret”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/475-480. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.