Câhız’ın Mûcize Anlayışı: Tabiat Teorisi ve Âdet Anlayışı Çerçevesinde Bir İnceleme

Bu makalede ilk dönem Mu‘tezilî âlimlerinden Ebû Osman el-Câhız’ın (öl. 255/869) Allah-âlem anlayışı, âdet teorisi ve mûcize görüşü ele alınacaktır. Mûcize, Mu‘tezilî düşünürler tarafından peygamberlikle ilişkili olarak değerlendirilen bir konudur. Onlar, peygamberliğin ispatında tek delil olarak kabul ettikleri mûcizeyi Allah’ın kudreti altında bulunanlar ve insanların yapabildiği türden olmak üzere ikiye ayırırlar. Câhız bu iki türde gerçekleşen mûcizeyi âlemde Allah ve insanlar tarafından kurulmuş olan düzen ile açıklamış ve bu düzeni âdet kavramıyla ifade etmiştir. Câhız, âdeti üçe ayırır. Bunların ilki, temelinde kümûn-zuhûr teorisinin bulunduğu ve âlemde genel işleyişin gereği oluşan genel kuralları ifade eden “kāim âdet”tir. Câhız’a göre kāim âdet, bilgi sahibi insanların farkında olduğu evrene ilişkin âdettir. Bu âdet Allah tarafından oluşturulmuş, akıllı ve bilgili insanlar nezdinde aşılması mümkün olmayan, bozulmaksızın devam eden, kesintiye uğramayan, karmaşanın olmadığı bir düzendir. Câhız, bu düzenin nesnelerde bulunan tabiatlar aracılığıyla gerçekleştiğini, herkes tarafından bilindiğini fakat nadiren gidişatına engel olan ve doğal sebeplerle açıklanamayan bir durum nedeniyle tabiatların bu düzenden ayrılabileceğini belirtir. Ona göre bu durum, nesneyi belirleyici özelliği bulunan tabiatın yaratıcı tarafından yaratıldığına, düzenlenmiş bir programa göre hareket ettiğine ve gerektiğinde yaratıcı tarafından düzeninden alıkonulduğuna delildir. Bu âdet türünde Allah’ın âleme müdahalesi yani mûcize, düzenli bir şekilde devam eden “kāim âdet”in dışına çıkılmasıyla gerçekleşir. Bunların ikincisi, herkes tarafından bilinmeyen sadece belli bir bölgede yaşayan insanların bildiği “bölgesel âdet”tir. Câhız, bu âdet türünde mûcizenin bölgedeki insanlarda bilgisi bulunan âdetin Allah tarafından ihlâl edilmesiyle meydana geldiğini belirtir. Üçüncüsü ise, insanlar tarafından oluşturulmuş olan toplumsal âdettir. O, insanların yapabildiği türden mûcizeyi toplumsal âdet ile ilişkili olarak açıklamış ve bu âdet türünde mûcizenin sarfe ile yani Allah’ın insanların güdülerine veya bilgilerine müdahalesiyle gerçekleştiğini öne sürmüştür. Bu çalışmada Câhız’ın mûcize görüşü, fizik teorisi, âdet anlayışı ve sarfeyle birlikte ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Mu‘tezile, Tabiat teorisi, Âdet anlayışı, Mûcize, Sarfe, Câhız

Jāḥiẓ’s Understanding of The Miracle: An Analysis Within The Framework of Jāḥiẓ’s Theory of Nature and Understanding of Custom

This article discusses Abū ʽUthmān al-Jāḥiẓ (d. 255/869) (one of the first Muʽtazilī scholars) Allah-world relationship, his understanding of custom, and his view on miracles. The Muʻtazilī thinkers examined the problem of miracles within their concept of prophethood. They divide miracles, which they accept as the only proof of prophethood, into two: those under the power of Allah and under the power of the created. Jāḥiẓ explains these two sorts of miracles with the order in the universe established by Allah and people and expresses this order with the concept of custom (ʻāda). Jāḥiẓ divides custom into three. The first of these is the “qā’im (constant) custom”, which is based on the theory of kumūn-ẓuhūr and expresses the general rules that occur as a requirement of the general functioning in the universe. According to Jāḥiẓ “qā’im (constant) custom” is that knowledgeable people are aware of the custom of the universe. This custom is an order created by Allah in the eyes of intelligent and knowledgeable people, which is continuous and therefore cannot be interrupted, and in which there is no chaos. He states that this order is realized through the natures in the objects, which are knowable to everyone. But rarely a nature in this order can be interrupted due to a situation that takes it out of the natural flow and cannot be explained by natural causes. According to him, this is proof that nature, which has the defining feature of the object, is created by the creator, and maintains its continuity based on an arranged program. However, the creator can involve in this order when necessary. In this type of custom, God’s intervention occurs by breaking the qā’im custom that continues on a regular basis. The second of these is the “regional custom”, which is not known to everyone but only known to people living in a certain area. Jāḥiẓ states that the miracle in this type of custom occurred when Allah broke the custom known to the people in the region. The third of these is “social custom” which is established by people. For Jāḥiẓ, the miracles of this kind are under the power of people. He argues that the miracle in this type of custom occurs with sarfa, that is, by God’s intervention with human’s motive or knowledge. In this study, Jāḥiẓ’s view of miracles is discussed together with his theory of nature, his understanding of custom and sarfa.

Keywords:

Mu‘tazila, The theory of nature, The understanding of custom, Miracle, Sarfa, Jāḥiẓ,

PDF

___

Bâkıllânî, Kādî Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib. Kitâbü’l-Beyân ani’l-fark beyne’l-mu‘cizât ve’l-kerâmât ve’l-hiyel ve’l-kehâneti ve’s-sihri ve’n-narencât. thk. Richard J. McCarty. Beyrut: el-Mektebetü’ş-Şarkıyye, 1377/1958.
Bâkıllânî, Kâdî Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib. Kitâbü Temhîdi’l-evâil ve telhîsi’d-delâil. thk. İmâdüddîn Ahmed Haydar. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1407/1986.
Baktır, Mehmet. “Câhız’ın Varlık ve Tabiat Anlayışı”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/2. 2006, 237-256.
Baktır, Mehmet. “Câhız’ın Nübüvvet Anlayışı”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/2. 2006, 257-268.
Bilge, Meliha. “Ebû İshak İbrâhîm b. Seyyâr en-Nazzâm’ın Mûcize Anlayışı: Nazzâm’ın Tabiat Teorisi Çerçevesinde Bir İnceleme”. KADER 18/2 (2020), 587-616.
Câbirî, Muhammed Âbid. Arap İslâm Kültürünün Akıl Yapısı. çev. Burhan Köroğlu-Hasan Hacak-Ekrem Demirli. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2. Basım, 2000.
Câhız, Ebû Osman Amr b. Bahr. ed-Delâil ve’l-i‘tibar ale’l-halk ve’t-tedbir. Beyrut: Dâru’n-Nedveti’l-İslâmiyye, 1409/1988.
Câhız, Ebû Osman Amr b. Bahr. Resâilü’l-Câhız: er-Resâilü’l-Kelâmiyye. thk. Ali Ebû Mülhim. Beyrut: Dâru ve Mektebetü’l-Hilâl, 1422/2002.
Câhız, Ebû Osman Amr b. Bahr. Kitâbü’l-Hayevân. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. 7 Cilt. Kāhire: Mektebetu Mustafa el-Babi el-Halebi ve Evlâduhu, 2. Basım, 1385/1965.
Câhız, Ebû Osman Amr b. Bahr. “Hucecü’n-nubuvve”. Resâilü’l-Câhız. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. 3/223-281. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1411/1991.
Cengiz, Yunus. Doğa ve Öznellik Câhız’ın Ahlâk Düşüncesi. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
Cengiz, Yunus. “Nazzâm’ın Düşüncesinde Tanrı, Doğa ve İnsan”. Doğudan Batıya Düşüncenin Serüveni: İslâm Düşüncesinin Altın Çağı. ed. Abdullah Kahraman. 5/573-604. İstanbul: İnsan Yayınları, 2015.
Cengiz, Yunus. “Câhız: Doğa Temelinde İnsan Üzerine Düşünmek”. Doğudan Batıya Düşüncenin Serüveni: İslâm Düşüncesinin Altın Çağı V. ed. Abdullah Kahraman. 5/543-572. İstanbul: İnsan Yayınları, 2015.
Demir, Osman. Kelâmda Nedensellik İlk Dönem Kelamcılarında Tabiat ve İnsan. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
Ebu’l-Kāsım el-Kâ‘bî, Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd el-Belhî. Kitâbü’l-Makālât ve meahu uyûnu’l-mesâil ve’l-cevâbât. thk. Hüseyin Hansu - Râcih Kürdî - Abdülhamid Kürdî. İstanbul: Kuramer - Amman: Dârü’l-Feth, 2018.
Erkan, Arif. Beyân. İstanbul: Yasin Yayınevi, 2006.
Ess, Josef Van. “Abû Eshâq al-Nazzâm”. Encyclopedia Iranica. ed. Ehsan Yarshater. 1/275-280. London: Routledge and Kegan Paul, 1985.
Ess, Josef Van. “Ebû İshak en-Nazzâm Örneği Üzerinden Kelâm-Bilim İlişkisi”. çev. Mehmet Bulğen. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 46 (Nisan 2014), 267-286.
Ess, Josef Van. “Mu’tazilah”. The Encyclopedia of Religion. ed. Mircea Eliade. 10/220-229. New York: Macmillan Publishing Company, 1987.
Eş‘arî, Ebü’l-Hasan Alî b.İsmail. Makālâtü’l-İslâmiyyîn ve’htilâfü’l-musallîn. nşr. Helmut Ritter. Weisbaden: Franz Steiner Verlag, 1400/1980.
Fahreddin er-Râzî, Muhammed b. Ömer b. el-Hüseyin. Nihâyetü’l-i‘câz fî rivâyeti’l’-i‘câz. thk. Nasreddin Hacımüftüoğlu. Beyrut: Dâru Sâdır, 2004.
Hayyât, Ebü’l-Hüseyin Abdürrahim b. Muhammed b. Osman. Kitâbü’l-İntisâr ve’r-red âlâ İbn Râvendî el-mülhid. thk. H. S. Nyberg. Beyrut: Mektebetü’d-Dâri’l-Arabiyyeti li’l-Kitab, 2. Basım, 1442/1993.
Hillî, Cemâleddîn Ebû Mansur Hasan b. Yusuf el-Mutahhar Allâme. Menâhicu’l-yakîn fî usûli’d-dîn. thk. Muhammed Rıza el-Ensârî el-Kummî. Kum: Yârân, 1416/1995.
Holoğlu, Yasemin. Câhız’da Tabiat Felsefesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
İbn Hazm, Ebû Muhammed b. Alî b. Saîd ez-Zâhirî el-Endelûsî. el-Fasl: Dinler ve Mezhepler Tarihi. çev. Halil İbrahim Bulut. 3 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2017.
Kādî Abdülcebbar, Ebü’l-Hasen Ahmed el-Hemedânî. el-Muhît bi’t-teklîf li’l-Kādî Abdilcebbâr cemea el-Hasan b. Ahmed b. Metteveyh. thk. Ömer Seyyid Azmî. Kāhire: ed-Dârü’l-Mısriyye li’t-Te’lîf ve’t-Terceme, t.y.
Kādî Abdülcebbar, Ebü’l-Hasen Ahmed el-Hemedânî. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl XV (en-Nubuvvât ve’l-mu‘cizât). thk. Mahmud Muhammed Kāsım, ed. İbrahim Mezkûr-Tâhâ Hüseyin. Kāhire: ed-Dârü’l-Mısriyye, t.y.
Kādî Abdülcebbar, Ebü’l-Hasen Ahmed el-Hemedânî. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl XVI (İ‘câzü’l-Kur’an). thk. Mahmud Muhammed Kāsım, ed. İbrahim Mezkûr-Tâhâ Hüseyin. Kāhire: ed-Dârü’l-Mısriyye, t.y.
Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Ahmed el-Hemedânî. Şerhu’l-usûli’l-hamse. thk. Abdülkerim Osman. Kâhire: Mektebetü Vehbe, 1408/1988.
Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Ahmed el-Hemedânî. Nedensellik Kitabı Kitâbü’t-Tevlîd min kitâbi’l-muğnî. trc. Osman Demir. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
Kandemir, Ahmet Mekin. Mu‘tezilî Düşüncede Tabiat ve Nedensellik. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2019.
Kur’an-Kerim Meâli. çev. Halil Altuntaş - Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 12. Basım, 2011.
Kutluer, İlhan. “Gâiyyet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/292-295. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1996.
Martin, Richard Carleton. A Mu‘tazilite Treatise on Prophethod and Miracle: Being Probably the bâb alâ l-Nubuvvah from the Ziyâdat al-sharh by Ebû Rashid al-Nîsâbûrî (Died First Half of the Fifty Century A. H.). Michigan: New York University. Doktora Tezi/Ph. D. Dissertation, 1975.
Mâverdî, Ebü’l-Hasan Alî b. Muhammed b. Habib. en-Nüket ve’l-uyûn tefsîru’l-Maverdî. thk. es-Seyyid b. Abdülmaksud b. Abdürrahim. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1412/1992.
Mülhim, Ebû Ali. el-Münâhi’l-felsefî inde’l-Câhız. Beyrut: Dâru’t-Tali’a li’t-Tıba‘ ve’n-Neşr, 1998.
Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed. Tebsıratü’l-edille fî usûli’d-dîn. thk. Hüseyin Atay-Şaban Ali Düzgün. 2 cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2. Basım, 2003.
Şehristânî, Ebü’l-Feth Muhammed b. Abdülkerim. Kitâbü’l-Milel ve’n-nihal. thk. Muhammed b. Fethullah Bedrân. 2 cilt. Kāhire: Mektebetü’l-Enclo’l-Mısriyye, 2. Basım, 1328/1910.
Şerîf el-Murtazâ, Alî b. Hüseyin. ez-Zahîre fî ilmi’l-kelâm. nşr. Ahmed el-Hüseynî. Kum: Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, 1411/1990.
Tâî Muhammed Bâsil-Milkâvî, Âmâl-Sabbârînî, Muhammed Saîd. “Çağdaş Fizik ve Müslüman Kelâmcılar Açısından Sebeplilik Kavramı”. trc. Kübra Şenel. Kutadgubilig Felsefe ve Bilim Araştırmaları Dergisi 23 (Mart 2013), 207-253.
Wolfson, H. Austryn. Kelâm Felsefeleri Müslüman-Hıristiyan-Yahûdî Kelamı. çev. Kasım Turhan. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2001.