Osmanlı İmparatorluğu’nda Bakır Madenleri (1453-1789)

Osmanlı toplumunda saraydan, dini mekânlara, sosyal müesseselerden harp aletlerine kadar toplumun her tabakasında bakır madenleri revaçtadır. Osmanlı ordusunda kullanılan topların hammaddesi olarak stratejik bir öneme haiz olan bakır madenleri, devletin iç ve dış siyasetine dahi nüfuz etmiştir. Bundan dolayı, savaş gibi olağanüstü dönemlerde bakırın ihracı yasaklanmıştır. Osmanlılar, bakır madenlerini bazen ticaret amacıyla satmış, bazen dostluk nişanesi olarak gelen yabancı devlet temsilcilerine vermiş bazen da siyasi denetim amacıyla bakırın hibe ve ihraç edilmesine müsaade etmiştir. Osmanlı İmparatorluğu’nun en önemli bakır madenleri Küre, Keban-Ergani ve Gümüşhane olmakla birlikte muhtelif zamanlarda muhtelif yerlerde birçok bakır madeni işletilmiştir. Bu çalışmada başta mühimme defterleri olmak üzere kronikler, seyahatnâmeler ve araştırma-inceleme eserlerden yararlanarak Osmanlı sosyal ve ekonomik hayatında bakırın kullanım alanlarını inceledik.

Anahtar Kelimeler:

Osmanlı İmparatorluğu, Bakır, Küre, Keban-Ergani

Copper Mines In the Ottoman Empıre (1453-1789)

In the Ottoman society, copper mines are popular in every level of the society from palace to religious places, from social institutions to war tools. Copper mines, which have a strategic importance as the raw material of the cannons used in the Ottoman army, have penetrated even the domestic and foreign politics of the state. Therefore, the export of copper was prohibited in extraordinary times, such as war. The Ottomans sometimes sold copper mines for trade, sometimes gave them to representatives of foreign states who came as a sign of friendship, and sometimes allowed the grant and export of copper for political control. Although the most important copper mines of the Ottoman Empire were Küre, Keban-Ergani and Gümüşhane, many copper mines were operated in various places at several times. In this study, we examined the usage areas of copper in Ottoman social and economic life by making use of chronicles, travel books and research-examination works, especially in the Mühimme Defteri.

Keywords:

Ottoman Empire, Copper, Küre, Keban-Ergani,

PDF

___

[1] Mühimme Defterleri MD 3,5,6,7,58.
[2] Ali Emiri Abdülhamid I (AE. SABH. I), nr. 345/24115. Mustafa II (SMST. II), nr. 37/3698.
[3] Cevdet Askerî (C. AS), nr. 336/13430. Darphâne (C. DRB), nr. 4/459.
[4] Hatt-ı Hümayun HAT, nr. 1654/2, 1446/1, 1446/5.
[5] İbnü’l-Emin Darphâne (İE. DRB), nr. 1/6. Maadin (İE.MDN), nr. 1/52.
[6] Mâliyeden Müdevver Defterler Mad. d, nr.7668.
[7] Yabancı Arşivler (YB) YB, 04./2-101.
[8] Agoston, Gabor (2006), Barut, Top ve Tüfek, (Çev: Tanju Akad), Kitap Yayınları, İstanbul.
[9] (2017), Osmanlı’da Ateşli Silahlar ve Askerî Devrim Tartışmaları, (Çev. Kahraman Şakul), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
[10] Akdağ, Mustafa (2015), Türkiye’nin İktisadî ve İçtimaî Tarihi, Yapı Kredi Yayınları, 3.bs., İstanbul.
[11] Akgündüz, Ahmed (1992), “Osmanlı Hukukuna Giriş ve II Bayezıd Devri Kanunnâmeleri”, Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri, Fey Vakfı Yayınları., Cilt II, İstanbul.
[12] Altunbay, Mustafa (2002), “Klasik Dönemde Osmanlı’da Madencilik”, C.X, Türkler, Ankara (791-801).
[13] Aydüz, Salim (2006), Tophâne-i Âmire ve Top Döküm Teknolojisi, TTK Yayınları, Yayınlanmış Doktora Tezi, Ankara.
[14] Barkan, Ömer Lütfi (1979), Süleymaniye Cami ve İmareti İnşaatı 1550-1557, C. I, TTK Yayınları, Ankara.
[15] Braudel, Fernand (2017), II. Felipe Döneminde Akdeniz ve Akdeniz Dünyası, (Çev. M. Ali Kılıçbay), C. II, Doğu Batı Yayınları, İstanbul.
[16] Brummett, Palmira (2009), Keşifler Çağında Osmanlı Denizgücü ve Doğu Akdeniz’de Diplomasi, (Çev. H. Nazlı Pişkin), Timaş Yayınları, İstanbul.
[17] Bucbecg, Oigier Ghiselin (2019), Türk Mektupları Kanunî Döneminde Avrupalı Bir Elçinin Gözlemleri (1555-1560), (Çev. Derin Türkömer), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 6. bs., İstanbul.
[18] Ekinci, İlhan (2013), “Milas (Mesudiye) Bakır Madeni”, C.VII, Turkish Studies, Ankara, (243-259).
[19] Faroqhi, Suraıya (2000), Osmanlı’da Kentler ve Kentliler, Kent Mekânında Ticaret Zanâat ve Gıda Üretimi (1550-1650), (Çev. Neyyir Kalaycıoğlu), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 3. bs., İstanbul.
[20] (2017), Osmanlı Zanâatkârları, Alfa Yayınları, İstanbul.
[21] Genç, Mehmet (2017), Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Ekonomi, Ötüken Yayınları, 14. bs., İstanbul.
[22] Güdeloğlu, Ayşe (2013), 131 Nolu Şer’iye Siciline Göre Gaziantep’in Kültürel, Sosyal ve Ekonomik Durumu, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi)
[23] İnalcık, Halil (2009), Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar I, Klasik Dönem (1302-1606), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 30. bs., İstanbul.
[24] (2017), Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi I, 1300-1600, (Çev: Halil Berktay), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
[25] (2018), “Bursa XV. Asır Sanayi ve Ticaret Tarihine Dair Vesikalar”, Osmanlı İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi, C. I, Kronik Yayınları, İstanbul, (202-256).
[26] (2018), “Ortaçağ’da Para Politikası ve Para Değerli Maden İlişkisi”, Makaleler I, Doğu Batı Yayınları, Ankara, (162-193).
[27] Karaman, Seyit Ali (2017), Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, 1/6. Kitap, C. 1-2, Yapı Kredi Yayınları, 2. bs., İstanbul.
[28] Kritovulos (2018), Kritovulos Tarihi (1451-1467), (Çev. Ari Çokona), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2. bs., İstanbul.
[29] Kütükoğlu, Mübahat S. (2018), Osmanlı’nın Sosyo-Kültürel ve İktisadî Yapısı, TTK Yayınları, Ankara.
[30] Memişoğlu, Ferhan (1973), Harput Bakırcılığı, Türk Etnoğrafya Dergisi, Cilt XIII, İstanbul, (33-54).
[31] Müneccimbaşı, Ahmet Dede (1975), Müneccimbaşı Tarihi, Cilt I, (Çev. İsmail Erünsal), Kervan Yayınları, Konya.
[32] Orhonlu, Cengiz (1996), Habeş Eyaleti, TTK Yayınları, Ankara.
[33] Pamuk, Şevket (2017), Osmanlı İmparatorluğu’nda Paranın Tarihi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
[34] (2018), Osmanlı Ekonomisi ve Kurumları, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 7. bs., İstanbul.
[35] Pozcu, Metin Filiz (2010), Osmanlı Sarayında Sanatçı ve Zanâatçı Teşkilâtı Ehl-i Hiref, Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Müdürlüğü Yayınları, Yayımlanmamış Bitirme Tezi, İstanbul.
[36] Refik, Ahmet (1989), Osmanlılar Döneminde Türkiye Madenleri (967-1200), Enderun Kitabevi Yayınları, İstanbul.
[37] Sahillioğlu, Halil, “1524-1525 Osmanlı Bütçesi”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmûası, C. XLI, S.1-4, İstanbul 1985, 415-449.
[38] Saka, Erdem (2016), “II. Abdülhamit Dönemi’nde Giresun ve Çevresinde Madenler”, Giresun Üniversitesi Sosyal Bil. Enstitüsü, Yayımlanmamış Yükseklisans Tezi, Giresun.
[39] Yerasimos, Stefanos (2013), Joseph de Tournefort Seyahatnâmesi, (Çev. BerktayTunçdoğan), Kitap Yayınları, 4. bs., İstanbul.
[40] Tızlak, Fahrettin (1997), Osmanlı Döneminde Keban-Ergani Yöresinde Madencilik (1775-1850), TTK Yayınları, Ankara.
[41] (1995), “Osmanlı Devleti,’nde Ham Bakır İşleme Merkezleri Olarak Tokat ve Dıyarbakır”, C.LIX, Belleten, TTK. Yaynları, sayı 226, Ankara, Aralık. (643-659). [42] Turan, Murat (2013), “Madenciliğimizin Tarihsel Gelişimi”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, İletişim Yayınları, İstanbul.