Osmanlı Devleti’nde Ehl-i Örf ile Ehl-i Şer’in Te’dib ve Ta’ziri

Osmanlılar, fethettikleri coğrafyalarda değişik medeniyetlerin siyasi, kültürel özelliklerinin yanı sıra Oğuz Kağan geleneği ile Türk–İslam devletlerinin siyasi, idari, askeri ve mali yapılarından da etkilenmişlerdi. Gelenekten yeniliğe evrilen yönetim sistemlerini, doğmalara ve tekdüzeliğe teslim etmemişlerdi. Yeniliklere açık olmalarının yanı sıra örfî değerlere bağlılıkları da özgün bir medeniyet oluşturmalarını sağlamıştı. Böyle bir idari sistemin işlerliğinde ehl-i örf ile ehl-i şer’in yadsınamaz rolleri olmuştu. Bunların davranışları ise yazılı ve yazısız kurallarla belirlenmişti. Şer’î ve örfî hükümlere azami ölçüde uyulması, disiplin ve hiyerarşinin ön planda tutulması, devasa bir kadronun sevk ve idaresine işlerlik kazandırmıştı. XVI. yüzyılın ikinci yarısında; hiyerarşi ve disiplinin bozulması, örfî ve şer’î değerlere göre hareket edilmemesi, tebaada genel bir rahatsızlık oluşturmuştu. Merkezi yönetim, düzenin sağlanması için teftiş mekanizmasına işlerlik kazandırarak sorunları gidermeye çalışmıştı. Ancak arzların yoğunlaşması, te’dib ve ta’ziri gerektiren hallerin önlenemediğini göstermekteydi. Bu durum merkezi yönetimin taşra idaresinde kanun-ı kadîmin bozulmasıyla gücünü ve etkisini kaybetmeye başladığını; bu durumdan yararlanan, ehl-i örf ile ehl-i şer’in ise görev ve yetkilerini suiistimal ederek ek gelir sağladıklarını ortaya koymaktaydı. Bu bağlamda ehl-i örf ile ehl-i şer’in te’dibinden, ta’zirine kadar ki süreçte; hukuk kurallarına bağlı kalınması ile kalınmamasının, yönetim sistemindeki olumlu ya da olumsuz yansımalarının anlaşılması bakımından bu konunun anlaşılması gerekmiştir. Kanunî’den, III. Mehmet’e kadar ehl-i örf ile ehl-i şer’in kanuna ve töreye uymayan halleri ile bunlara uygulanan cezalar, divana sunulan arzlar bağlamında araştırıldığı için mühimme defterleri asıl kaynak olarak kullanılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Divân-ı Hümâyûn, Kanun-ı Kadim, Ehl-i Örf ve Ehl-i Şer’, Tebaa, Te’dib ve Tazir

The Attitudes and Behaviours Which Have Established as a Rule and Punishment of the Ehl-i Örf and Ehl-i Sharia in the Ottoman Empire

Ottomans, through the Oghuz Khan tradition, were affected by the political, administrative, military, and financial structures of the Turk-Islamic states as well as by political and cultural characteristics of different civilizations in the regions had conquered. They did not submit to uniformity their administrative system, which had evolved from a conventional one into dogmas. Their attachment to conventional values and their being open to innovations enabled them to establish a unique civilization. In the operability of such an administrative system, Ehl-ı örf–laws produced in the light of İslam- and Ehl-i ser’–religious rules -played undeniable roles. As for the behaviour of these institutions, it has been identified through both written and unwritten rules. Maximum observation of örf-i and şer’ provisions, and the discipline and hierarchy being kept in the foreground rendered operability to the conscript and management of a huge army. During the second half of the 16th century, degeneration of hierarchy and discipline, non-observance of traditional and sharia values generally resulted in great discomfort among the citizens. Central administration tried to eliminate the problems by providing the supervision mechanism with operability to rectify the situation. However, increasing supplies indicated that the situation requiring training and prevention did not disappear. This situation suggested that the central administration began to lose its power and influence in rural areas, as a result of the deterioration of the kanûn-ı kadîm (punitive, administrative, and financial laws imposed by the sultan in conformity to şer’) and ehl-ı şer’, and that the staff in these institutions, taking advantage of the situation, obtained additional income by abusing their duties and authorities. In this context, this issue has to be investigated in order to understand the positive or negative reflections of the rule of law and the failure to adhere to the rules of law in the process from the death of the ahl-iörf and the ehl-ı şer to its tazir. From Kanunî, until III. Mehmed, ehl-ı örf and ehl-i şer’ non-compliance with the law and customs, and the penalties applied to them; diwan records were used as the main source because they were researched in the context of the submissions presented to the diwan.

Keywords:

Divân-ı Hümâyûn, Kanûn-ı Kadîm, Ehl-i Örf and Ehl-i Şer’, Citizens, Attitudes and Behaviours Which Have Established as a Rule and Punishment,

PDF

___

[1]Akbulut, İlhan (2003), “İslam Hukukunda Suçlar Ve Cezalar”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. 52, S. 1, (167-181).
[2] Akdağ, Mustafa (1955), “Osmanlı Müesseseleri Hakkında Notlar”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, C. 13, S. 1-2, (27-51).
[3] Akdağ, Mustafa (2013), Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası “Celâlî İsyanları, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
[4] Akgündüz, Ahmet (1992), Osmanlı Kânunnâmeleri ve Hukûkî Tahlilleri, İstanbul.
[5] Akgündüz, Said Nuri (2017), Tanzimat Dönemi Osmanlı Ceza Hukuku Uygulamaları, Rağbet Yayınları, İstanbul.
[6] Akman, Mehmet (2005), “Osmanlı Ceza Hukuku Çalışmaları Üzerine Bir İcmal”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C. 3, S. 5, (489-512).
[7] Aslan, Nasive Ünsal, Fatıma (2021),“İslam Ve Batı Dünyasında Kamu Yararı Bağlamında İçkinin Yasaklanması: Mukayeseli Bir Araştırma”, Bilimname, C. XLIV, (7-78).
[8] Avcı, Mustafa (1937), “Osmanlı Hukukunda Cezaların Tasnifi”, II. Türk Hukuku Tarihi Kongresi Bildirileri, (639-656).
[9] Aydın, M. Âkif (2017), Osmanlı Devleti’nde Hukuk ve Adalet, II. Baskı, Klasik Yayınları, İstanbul.
[10] Aydın, M. Âkif (1996), Türk Hukuk Tarihi, Beta Basım Ve Yayıncılık, İstanbul.
[11] Aydın, Yasemin (2014), 27 Numaralı Mühimme Defterinin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
[12] Barkan, Ö. Lütfi (2001), XV ve XVI ıncı Asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda Ziraî Ekonominin Hukukî Ve Malî Esasları Kanunlar, İstanbul Üniversitesi Rektörlük Yayınları, İstanbul.
[13] Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı (1993), haz.;Nezihi Aykut, İdris Bostan, vd., 3 Numaralı Mühimme Defteri (966-968/1558-1560), Özet Transkripsiyon, Ankara.
[14] Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı (1994), haz.: Osman Uslu ve Vahdettin Atik, vd., 5 Numaralı Mühimme Defteri (973/1565-1566), Özet Transkripsiyon, Ankara.
[15] Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı (1995), Mustafa Serin, Osman Yıldırım, vd., 6 Numaralı Mühimme Defteri (972/1564-1565), Özet Transkripsiyon, Ankara.
[16] Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı (1996), haz.; Muhammed Safi, Murat Cebecioğlu, vd., 12 Numaralı Mühimme Defteri (978-979/1570-1572), Özet Transkripsiyon, Ankara.
[17] Beyazıt, Yasemin (2014), Osmanlı İlmiyye Mesleğinde İstihdam (XVI. Yüzyıl), TTK Yayınları, İstanbul.
[18] Bilmen, Ö. Nasuhi (1975). “Hukuk-ı İslamiyye ve Istılâhât-ı Fikhiyye Kamusu”, İstanbul.
[19] BOA MD 23, h. 75, s. 38, BOA MD 23, h. 308, s. 150, BOA MD 23, h. 361, s. 185,
[20] BOA MD 23, h. 542, s. 259, BOA MD23, h. 124, s. 53, BOA MD 23, h. 308, s. 150,
[21] BOA MD 23, h. 471, s. 622, BOA MD 23, h. 391, s. 185, BOA MD 23, h. 86, s. 42,
[22] BOA MD 23, h. 412, s. 196, BOA MD 23, h. 271, s 133, BOA MD 23, h. 384, s. 181, BOA MD 23, h. 486, s. 630, BOA MD 23, h. 391, s. 185.
[23] BOA MD 24, h. 89, s. 30, BOA MD 24, h. 119, s. 41, BOA MD 24, h. 373, s. 135,
[24] BOA MD 24, h. 69, s. 23, BOA MD 24, h. 64, s. 22, BOA MD 24, h. 273, s. 100,
[25] BOA MD 24, h. 378, s. 136.
[26] BOA MD 26, h. 546, s. 197, BOA MD 26, h. 228, s. 87.
[27] BOA MD 27, h. 38, s. 12, BOA MD 27, h. 47, s. 14.
[28] BOA MD 47, H. 80, S. 31.
[29] BOA MD 48, h. 249, s. 92, BOA MD 48, h. 959, s. 327, BOA MD 48, h. 32, s. 12
[30] BOA MD 70, h. 24, s. 14, BOA MD 70, h. 172, s. 92, BOA MD 70, h. 109, s. 164,
[31] BOA MD 70, h. 126, s. 60, BOA MD 70, h. 159, s. 84.
[32] BOA MD 71, h. 35, s. 17, BOA MD 71, h. 2, s. 1.
[33] Çabuk, Vâhid (1996), Osmanlı Teşkilât ve Siyâset Kültürü, Emre Yayınları, İstanbul.
[34] D’aramon, Jean Chesneau (2014), D’aramon Seyahatnamesi Kanuni Devrinde İstanbul-Anadolu Mezopotamya, çev. Işıl Erverdi, Dergâh Yayınları, İstanbul.
[35] De Busbequ, OgierGhislain (2021), Türk Mektupları Kanunî Sultan Süleyman Zamanına Ait Bir Frenk Sefaretnamesi, terc.: Hüseyin Cahit Yalçın, III. Baskı, Ötüken Yayınları, İstanbul.
[36] Demir, Abdullah (2010), Medeni Yargılama Hukuku Osmanlı Mahkemesi, Yitik Hazine Yayınları, İstanbul.
[37] Dernschwam, Hans (1992), İstanbul ve Anadolu’ya Seyahat Günlüğü, çev. Yaşar Önen, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
[38] Ekinci, E. Buğra (2017), Osmanlı Hukuku Adalet ve Mülk, Arı Sanat Yayınları, İstanbul.
[39] Erim, Neşe (1984), “Osmanlı İmparatorluğunda Kalebendlik Cezası Ve Suçların Sınıflandırılması Üzerine Bir Deneme”, Osmanlı Araştırmaları IV, (79-88).
[40] Gelibolulu Mustafa Âlî (2000), Gelibolulu Mustafa Âlî ve Künhü’l-Ahbâr’ında II. Selim, III. Murat ve III. Mehmet Devirleri, çev. Faris Çerçi, C. I, Erciyes Üniversitesi Yayınları, Kayseri.
[41] Gelibolulu Mustafa Âlî (2015), Siyaset Sanatı Nushatü’s Selâtin, haz. Faris Çerçi, Büyüyen Ay Yayınları, İstanbul.
[42] Hassan, Ümit (2005), Osmanlı: Örgüt-İnanç-Davranış’tan Hukuk-İdeolojiye, İletişim Yayınları, İstanbul.
[43] Heyd, Uriel (1984), “Eski Osmanlı Hukukunda Kanun ve Şeriat”, çev. Selahattin Eroğlu, AÜİFD, S. XXVI, (633-652).
[44] Imber, Colın (2006), Osmanlı İmparatorluğu, 1300-1650 İktidarın Yapısı, çev. Şiar Yalçın, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul.
[45] İnalcık, Halil (2005), Osmanlıda Devlet, Hukuk, Adâlet, Eren Yayınları, İstanbul.
[46] İnalcık, Halil (2011), Kuruluş ve İmparatorluk Sürecinde Osmanlı, Devlet, Kanun, Diplomasi, Timaş Yayınları, İstanbul.
[47] İnalcık, Halil (2015), Adâlet Kitabı, Yeditepe Yayınları, İstanbul.
[48] İzgi, Şuayb (2006), 32 Numaralı Mühimme Defterinin Transkripsiyon ve Değerlendirilmesi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
[49] Jenkıns, Hester Donaldson (2015), Kanunî’nin Veziriazamı Pargalı İbrahim Paşa, çev. Nilüfer Epçeli, Yeditepe Yayınları, İstanbul.
[50] Kaya, Muhammet Samet (2013), 69 Numaralı Mühimme Defterinin Transkripsiyon ve Değerlendirilmesi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
[51] Kemal Paşa-zade (2016), Tevarih-i Âli Osman X Defter, haz. Şefaettin Severcan, TTK Yayınları, Ankara.
[52] Kıa, Mehrdad (2013), Osmanlı İmparatorluğunda Gündelik Hayat, Pozitif Yayınları, İstanbul.
[53] Koşum, Adnan (2004), “Osmanlı Örfi Hukukunun Temelleri”, Selçuk Üniversitesi İlahiyatFakültesi Dergisi, S. 17, (145-160).
[54] Krafft, H. U (1996), Türklerin Elinde Bir Alman Tâcir, çev. Turgut Akpınar, İletişim Yayınları, İstanbul.
[55] Lewis, Raphaela (2009), Osmanlıda Gündelik Yaşam, çev. Adile Runa Orhunsoy, Alter Yayıncılık, Ankara.
[56] Lybyer, Albert (2011), Howe. Kanunî Sultan Süleyman Döneminde Osmanlı İmparatorluğu’nun Yönetimi, Sarmal Yayıncılık, İstanbul.
[57] Mantran, Robert (2016), Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, çev. Server Tanilli, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
[58] Mumcu, Ahmet (2007), Osmanlı Devleti’nde Siyaseten Katl, Phoenix Yayınları, Ankara.
[59] Muhammed Tâhir bin Âşûr (2013), İslâm Hukuk Felsefesi, çev. Mehmed Erdoğan, Vecdi Akyüz, Rağbet Yayınları, İstanbul.
[60] Osmanlı Devlet Teşkilâtına Dair Kaynaklar-Kitâb-i Müstetâb-Kitabu Mesâlih’i’l Müslimîn ve Menâfi’i’l Mü’mînîn-Hırzü’l Mülûk (1988), çev. Yaşar Yücel, TTK Yayınları, Ankara.
[61] Öz, Mehmet (2010), Kanun-ı Kadîmin Peşinde Osmanlıda “Çözülme” ve Gelenekçi Yorumcuları, Dergâh Yayınları, İstanbul.
[62] I. Selim Kânûnnâmesi (1512-1520) Ve XVI Yüzyılın İkinci Yarısının Kimi Kanunları (1988), haz.: Selami Pulaha-Yaşar Yücel, TTK Yayınları, Ankara.
[63] Ünal, M. Ali (2011), Osmanlı Tarih Sözlüğü, Paradigma Yayıncılık, İstanbul.
[64] Şafak, Ali (1977), Mezheplerarası Mukayeseli İslam Ceza Hukuku, Atatürk Üniversitesi Basımevi, Erzurum.
[65] Turan, Ezgi (2019), Osmanlı Hukukunda Cezaların İnfazı, Başkent Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
[66] Yakut, Esra (2006), “Tanzimat Dönemine Kadar Osmanlı Hukuku’nda Taziri Gerektiren Suçlar ve Cezaları”, Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları, S. 2, (25-40).
[67] Yazıcı, Fatime (2010), 54 Numaralı Mühimme Defterinin Transkripsiyon ve Değerlendirilmesi, Atatürk Üniversitesi, Erzurum.
[68] Yılmaz, Savaş. (2021), “XVI. Yüzyılda Osmanlı Taşra Yönetiminde Mehayif Müfettişleri”, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C. 23, S. 4, (1521-1541).
[69] Yılmaz, Savaş (2023). “XVI. Yüzyılda Osmanlı Yönetim Zihniyetine Diyalektik Yaklaşım”, Vakanüvis-Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 8, S. 1, (987-1024).
[70] Yücel, Yaşar (1988), Osmanlı Devlet Teşkilatına Dair Kaynaklar Kitâb-ı Müstetâb Kitabu Mesâlihi’l Müslimîn ve Menâfi’i’l – Mü’minîn Hırzü’l – Mülûk, TTK Yayınları, Ankara.
[71] Wratislaw, Baron W (1981), Anılar “16. Yüzyıl Osmanlı İmparatorluğu’nda Çizgiler, tercüme: M. Süreyya Dilmen, Karacan Yayınları, İstanbul.