OSMANLI DEVLETİ ÖNCESİ VEZİRLİK
Vezirlik, devlet teşkilâtında hükümdarlıktan sonra yer alan ikinci önemli icra makamıdır. Buna göre vezir hükümdarın bütün işlerini yüklenen, birçok yetkiyi elinde bulunduran kişidir. Hz. Peygamber (sas) devrinden itibaren Abbâsîler dö-nemine kadar istişare geleneği olmakla beraber, vezir unvanlı görevliler devlet teşkilâtında yer almamıştır. Emevîler döneminde halifenin sırdaşı olarak bu gö-revi kâtipler yerine getirmiştir. Abbâsîler, ilk devirlerinde Bizanslılardan ve Sâsânîlerden etkilenerek vezirlik makamını ihdas etmişlerdir. Vezirlik makamı, Hârûn Reşîd’in Yahya bin Hâlid’i geniş yetkilerle vezir tayin etmesiyle en güçlü dönemine ulaşmıştır. Daha sonra Türk devlet teşkilâtında da görülen vezirlik ku-rumu, önceki dönemlerin etkisini taşır. Nitekim Büyük Selçuklu ve Anadolu Sel-çuklu devlet teşkilatlarında Abbâsîler, Sâmânoğulları ve Gazneliler örnek alına-rak vezirlik kurumu oluşturulmuştur. Devlet işleri vezirin başkanlık yaptığı Divan tarafından yürütülmüştür. Harizmşahlar ve İlhanlılar da Büyük Selçuklu Devle-ti’nin teşkilât yapısından örnek alarak hükümdarın mutlak vekili olan veziri geniş yetkilerle merkezi idarenin en üst noktasına yerleştirmişlerdir.
The Vizierate in The Pre-Ottoman Era
Vizierate is the second most important executive authority after the sultan in the state organization. The vizier has extensive authority to conduct all the affa-irs of the sultan. Although there was a consultation tradition from the period of Prophet Muhammad (pbuh) to period of Abbasids, the officers titled vizier were not included in the state organization. In the Umayyads period, the clerks served as confidants of the caliph. The Abbasids were influenced by the Byzantines and the Sassanids and established the office of vizierate during their early years. Vi-zierate has reached its most powerful period when Harun Rashid appointed Yahya bin Khalid as vizier with broad authority. The vizierate in the Turkish state organization is influenced by the previous periods. As a matter of fact, Abbasids, Samânoğulları and Gazneliler were taken as a model in the state organizations of Great Seljuk and Anatolian Seljuk Empires and an institution of vizierate was established. The State affairs were conducted by the council (Divan), which was chaired by the vizier. Harizmshahs and Ilkhanids also took the organizational structure of the Great Seljuk State as a model and the vizier was appointed as a head of the central government with broad authority as a deputy of the sultan.
___
- Alican, Mustafa, “Selçukluların Erken Döneminde Vezirlik Kurumu”, Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı; 16, Nisan, 2004, ss. 1-16.
- Apak, Adem, Anahatlarıyla İslam Tarihi, Ensar Neşriyat Yay. İstanbul, 2011. IV.
- Atçeken, Zeki-Bedirhan, Yaşar, Selçuklu Müesseseleri ve Medeniyet Tarihi, 2. bs. Eğitim Yay. Konya, 2012.
- Ayaz, Fatih Yahya, “Vezir”, Diyanet İslâm Ansiklopedisi, İstanbul, 2013, XXXXIII, 79-82.
- Aykon, Necati, Bermekîler ve Abbâsî Tarihindeki Yeri, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Konya, 1999.
- Barthold, W., “Bermekîler, İslâm Ansiklopedisi, Millî Eğitim Basımevi, İstanbul, 1979, II, 560-563.
- Câhız, Ebu Osman Amr b. Bahr, el-Beyân ve’t-Tebyîn, thk. Abdüsselam Muhammed Hârûn, Mektebetü’l-Hanci, 7. bs. Kahire, 1998.
- Fârâbî, İdeal Devlet, çeviren: Ahmet Arslan, Türkiye iş Bankası Kültür Yay. İstanbul, 2017.
- Halîfe bin Hayyat, Tarih-ü Halîfe ibn Hayyât, Dâru’l-Hikmeti’l-İlmiyye, 1. bs. Beyrut, 1995.
- Hançabay, Halil İbrahim, Abbâsîler Döneminde Vezirlik, Klasik Yay. 1. bs. İstanbul, 2017.
- Hitti, Philip K., Siyâsî ve Kültürel İslâm Tarihi, çev. Salih Tuğ, Boğaziçi Yay. İstanbul, 1980.
- İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam fî Târihi’l-Mülûk ve’l-Ümem, thk. Muhammed Abdülkadir Atâ-Mustafa
- Abdülkadir Atâ, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1995.
- İbnü’l-Esir, el-Kâmil fi’t-Tarih, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiye, 1. bs. Beyrut, 1407/1987.
- İbn Haldun, Mukaddime, tahkik: Halil Şehâde-Süheyl Zekkâr, Dâru’l-Fikr, Beyrut, 2001.
- İbn Hallikân, Vefayâtü’l-A’yân ve Enbâü Ebnâi’z-Zaman, thk. İhsan Abbas, Beyrut, 1968.
- İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, Dâru’l-Maârif, Kahire ty.
- Kafesoğlu, İbrahim, Türk Milli Kültürü, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 1997.
- Koca, Salim, “İlk Müslüman Türk Devletlerinde Teşkilât”, Türkler, Yeni Türkiye Yay. Ankara, 2002, V, 147-162.
- Koca, Salim, “Eski Türklerde Devlet Geleneği ve Teşkilâtı”, Türkler, Yeni Türkiye Yay. Ankara, 2002, II, 823-844.
- Köprülü, M. Fuad, Bizans Müesseselerinin Osmanlı Müesseselerine Tesiri, Ötüken Yay. İs-tanbul, 1981.
- Köymen, Mehmet Altay, Tuğrul Bey ve Zamanı, Kültür Bakanlığı Yay. İstanbul, 1976.
- Köymen, Mehmet Altay, “Büyük Selçuklu Veziri Nizâmülmülk ve Tarihî Rolü”, Türkler, Yeni Türkiye Yay. An-kara, 2002, V, 265-270.
- Kurat, Akdes Nimet, “Göktürk Kağanlığı”, Türkler, Yeni Türkiye Yay. Ankara, 2002, II, 49-78.
- Kurtubî, Arîb b. Sa’d, Sılatü Tarihı’t-Taberî, (Taberî Tarihinin VIII. cildinin sonunda verilmiştir.) Bey-rut, 1989.
- Mâverdî, Ahkâmu’s-Sultâniyye, thk. Ahmed Mübarek el Bağdâvî, Dâru İbn Kuteybe, Küveyt,
- 1989.
- Mesûdî, Mürûcu’z-Zeheb, thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid, Dâru’r-Recâ, Mısır ts.
- Mez, Adam, Onuncu Yüzyılda İslâm Medeniyeti İslâm’ın Rönesansı, çev. Salih Şaban, İnsan Yay. İstanbul, 2000.
- Nizâmülmülk, Siyâsetnâme, haz. Mehmet Altay Köymen, Türk Tarih Kurumu Yay. 3. bs. An-kara 2016.
- Nuhoğlu, Güller, “Gaznelilerde Devlet Teşkilâtı”, Türkler, Yeni Türkiye Yay. Ankara, 2002, V, 286-308.
- Ögel, Bahaeddin, “Devlet Meclisi ve Kurultay”, Türkler, Yeni Türkiye Yay. Ankara, 2002, II, 874-887.
- Özaydın, Abdülkerim, “Vezir”, Diyanet İslâm Ansiklopedisi, İstanbul, 2013, XXXXIII, s. 82-83.
- Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Milli Eğitim Bakanlığı Devlet Kitapları Yay. Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1983, I-III.
- Peacock, A.C.S., Selçuklu Devletinin Kuruluşu, çev. Zeynep Rona, Türkiye İş Bankası Kültür Yay. İstanbul, 2016.
- Taberî, Tarihü’r-Rusûl ve’l- Mülûk (Tarihu’t-Taberî), thk. M. Ebu’l-Fazl İbrahim, 2. bs. Kahire, 1967, VII, 458-472, VIII, 136-300.
- Taneri, Aydın, “Büyük Selçuklu İmparatorluğunda Vezirlik”, Ankara Üniversitesi Dil Tarih
- Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi, cilt: V, sayı: 8, Ankara 1967, ss. 80-127.
- T.H., “Vezir”, İslâm Ansiklopedisi, Millî Eğitim Bakanlığı Basımevi, İstanbul, 1986, XIII, 309-314.
- Turan, Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk İslâm Medeniyeti, Dergâh Yay. 3. bs. İstanbul, 1980.
- Turan, Refik, Türkiye Selçuklularında Hükümet Mekanizması (Vezir ve Divan), Millî Eğitim Bakanlığı Yay. İstanbul 1995.
- Turan, Refik, “Türkiye Selçukluları ve Anadolu Beyliklerinde Teşkilât”, Türkler, Yeni Türkiye Yay. Ankara, 2002, VII, 151-168.
- Yıldız, Hakkı Dursun, “Bermekîler” Diyanet İslâm Ansiklopedisi, İstanbul, 1992, V, 519-520.
- Yusuf Has Hâcib, Kutadgu Bilig, çev. Ayşegül Çakan, Türkiye İş Bankası Kültür Yay. 3. bs. İstanbul, 2017.
- Zettersteen, K. V. “Ebû Seleme”, İslâm Ansiklopedisi, Millî Eğitim Basımevi, İstanbul, 1987, IV, 49.
- Zeydan, Corci, Târihu’t-Temeddüni’l-İslâm, Dâru Mektebeti’l-Hayat, Beyrut, ty..
- ISSN: 1304-0618
- Yayın Aralığı: Yılda 2 Sayı
- Başlangıç: 2003
- Yayıncı: N.E.Ü.İlahiyat Fakültesi İslam Tarihi ve Sanatları Bölümü