Uluslararası Hukuk Ekseninde Devletlerin İleri Sürdüğü “Viral Egemenlik” İddiasının Değerlendirilmesi

Salgın hastalıklara sebebiyet veren virüs patojenlerine ait numune ve genetik dizi verilerine erişim salgın ile mücadelede kullanılacak tıbbi araçların üretilmesi için önemlidir. Patojenlerin genetik dizi verilerine bilimsel çalışmalar vasıtasıyla serbestçe erişilebilmekteyken; patojenlerin izole edilmiş biyolojik numuneleri üzerinde devletlerin, Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi ve Nagoya Protokolü’ne dayanarak egemenlik iddia ettikleri ve patojenlere erişimin sınırlandırıldığı görülmektedir. Özellikle gelişmekte olan ülkelerin bu erişimi sınırlamak için ileri sürdüğü bu iddiaya “viral egemenlik” adı verilir. Gelişmekte olan devletlerin kullandığı bu iddianın hukuki gerekçelerinin yanı sıra reel gerekçesi ise paylaşılan patojen numuneleri kullanılarak elde edilen tıbbi araçlara, yüksek ticari değeri ve arzının azlığı sebebiyle, bu devletlerin ulaşamamasıdır. Adil olmayan fayda erişimi gerçekliği ve salgın hastalıkların insanlığa karşı önemli bir tehdit oluşturması ikilemi karşısında uluslararası hukuk içinden çıkamayacağı büyük bir sorun ile karşılaşmaktadır. Çalışmada devletlerin “viral egemenlik” iddialarının doğumu, tarihsel gelişimi ve hukuki dayanakları incelenmiştir. Viral egemenlik iddiasının uluslararası toplum için tehdit oluşturması nedeniyle patojen numunelerine etkin bir erişim sistemi ile elde edilen faydaların paylaşımı konusunda adil sistemin oluşturulup oluşturulamayacağının cevabı aranmıştır. Netice olarak virüs patojenlerinin bilimsel çalışmalar için paylaşımındaki engellerin bütün insanlığın ortak sorunu olduğu ve patojen numunelerinin uluslararası alanda doğal kaynak olduğuna ilişkin iddialar ve düzenlemelerin, aşı ve diğer tıbbi faydalara erişemeyen gelişmekte olan devletleri uluslararası alanda büyük bir hukuki çıkmaza sürüklediği ortadadır. Bu çıkmazdan ancak Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ)’nün öncülüğünde, geniş katılımlı uluslararası bir andlaşma ile çıkmak mümkün olabilecektir. Bu andlaşma ile DSÖ’nün mevcut yetkileri artırılmalı, kurumsal yapısı güçlendirilmeli, kararlarının devletler açısından normatif bağlayıcılığı tekrar gözden geçirilmelidir. Böylece, salgın hastalıklar ile mücadelede aşı ve diğer tıbbi faydaların adil paylaşımına ilişkin uluslararası hukukun katkıda bulunabilmesi mümkün olabilecektir.

Anahtar Kelimeler:

Viral Egemenlik, Salgın Hastalıklar, Biyoçeşitlilik Sözleşmesi, Nagoya Protokolü, Standart Malzeme Transfer Anlaşması

Evaluation of the “Viral Sovereignty” Claims of States Under International Law

Access to samples and genetic sequence data of virus pathogens is important for the production of medical tools to fight epidemics. While the genetic sequence data of pathogens can be obtained from scientific studies, states claim sovereignty over isolated biological samples of pathogens, based on the Convention on Biological Diversity (CBD) and the Nagoya Protocol, thereby limiting access to pathogens. This claim is known as “viral dominance” and is particularly made by developing countries. The claim is hinged on the fact that developing states cannot access medical devices using shared pathogen samples due to their high commercial value and low supply. This presents a challenge to international law as it exposes the difficulty in ensuring access to benefits from information sharing and presents obstacles in preventing threats of epidemics to humanity. This study examines the birth, historical development, and legal bases of states’ claims of “viral sovereignty.” These claims present a challenge to the international community as they question whether a fair system can be established to ensure equal access to pathogen samples and data. Current claims and existing regulations that regard pathogen samples as a natural resource in the international arena have dragged developing states, who cannot access vaccines, into a great legal dilemma. This study argues that the dilemma can be resolved by the establishment of an international treaty with broad participation under the leadership of the World Health Organization (WHO). In this treaty, the existing powers of the WHO should be increased, its institutional structure should be strengthened, and the normative bindingness of its decisions on states should be reconsidered. This will make it possible for international law to contribute to the fair sharing of vaccines and other medical benefits in the fight against epidemics..

Keywords:

Viral Sovereignty, Pandemics, Biodiversity Convention, Nagoya Protocol, Standard Material Transfer Agreement,

PDF

___

Azarkan E, Uluslararası Hukukta Sağlık Hakkı (Seçkin Yayınevi 2018).
Caplan, AL ve Curry, DR, ‘Leveraging Genetic Resources or Moral Blackmail? Indonesia and Avian Flu Virus Sample Sharing’, (2007) 7(11) The American Journal of Bioethics, 1-2.
Elderfield R ve Barclay W, ‘Influenza Pandemics’ in Curtis N., Finn A., Pollard A. (edr), Hot Topics in Infection and Immunity in Children VIII, Advances in Experimental Medicine and Biology, (Springer 2012) 81-103.
Ertan İM, Uluslararası Boyutlarıyla Sağlık Hakkı (1.Baskı, Legal Yayıncılık 2012)
Fearnley L, ‘Viral Sovereignty or Sequence Etiquette? Asian Science, Open Data, and Knowledge Control in Global Virus Surveillance’, (2020) 14(3) East Asian Science, Technology and Society: An International Journal 479-505.
Güneş AM, ‘Uluslararası Çevre Hukuku Üzerine Bir İnceleme’ (2012) 70(1) İÜHFM 83-114
Halabi SF, ‘Viral Sovereignty, Intellectual Property, and the Changing Global System for Sharing Pathogens for Infectious Disease Research’ (2019) 28 (1) Annals of Health Law 101, 101-126.
Hameiri S, ‘Avian influenza, “viral sovereignty”, and the politics of health security in Indonesia’, (2014) 27(3) The Pacific Review 333-256.
Karagöz A, ‘Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi’, (1998) 7(1) Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsü Dergisi 1-10.
Katıman E, ‘Kovid-19 Olgusu Çerçevesinde, “Bir Salgın Hastalığın Menşei Olan Devletin Uluslararası Sorumluluk Hukuku Kuralları Bakımından Durumu”’, (2020) 11(2) İnÜHFD 436-454.
Mullis K, ‘Playing Chicken with Bird Flu: "Viral Sovereignty" the Right to Exploit Natural Genetic Resources, and the Potential Human Rights Ramifications’ (2009) 24(5) American University International Law Review 944-968.
Pazarcı H, Uluslararası Hukuk Dersleri- 2 Kitap (8. Bası, Turhan Kitabevi).
Phelan A, ‘Human Rights Implications of Pathogen Sharing and Technology Transfer’, Sam Halabi, Rebecca Katz (edr), Viral Sovereignty and Technology Transfer: the changing global system for sharing pathogens for public health research (Cambridge University Press 2020) 120-136.
Rourke MF, ‘Restricting Access to Pathogen Samples and Epidemiological Data: A Not-So-Brief History of “Viral Sovereignty” and the Mark It Left on the World’ in Eccleston-Turner M, Brassington I (edr), Infectious Diseases in the New Millennium. International Library of Ethics, Law, and the New Medicine, (Springer 2020) 167-191.
Rourke M, Halabi S, Burci GL ve Katz R, ‘The Nagoya Protocol and the Legal Structure of Global Biogenomic Research’ (2020) 45 Yale J Int'l L 133-190.
Skalar Sarıbeyoğlu M, Uluslararası Hukukta Sürdürülebilir Kalkınma Kavramı (1.Baskı, Beta Yayıncılık 2015).
Şimşek GE, Uluslararası Hukukta Doğal Hayatın Korunması (1. Baskı, Beta Yayıncılık 2016).
Topçu FH, ‘Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi: Müzakereden Uygulamaya’, (2012) 20(1) Marmara Avrupa Araştırmaları Dergisi 57-97.
Yüksel C ve Baran D, ‘COVID-19 Salgını ve Bulaşıcı Hastalıkların Yarattığı Küresel Krizlerle Mücadelede Uluslararası Hukuk’, İÜHFM (2020) 78 (2) 885-934.
Zhang W ve Wood J, ‘The Global Influenza Surveillance and Response System-65 years of building trust and sharing and a role model for global health security’ (2018) 12(5) Influenza Other Respir Viruses 566-566.