Tunus ulemâsından Muhammed Bayram el-Hâmis Tunus’taki siyasî şartların etkisiyle 1880-1884 yılları arasında yaklaşık 4,5 yıl İstanbul’da ikamet etmiştir. Bu ikâmet esnasında II. Abdülhamit’in görüşlerini sorması üzerine Tunuslu ıslâhatçı âlim “Mülâhazât Siyâsiyye ani’t-Tanzimâti’l-Lâzime li’d-Devleti’l-Aliyye” adlı bir lâyiha hazırlayıp padişaha arzetmiştir. Yazılış tarihi 11 Rebiülevvel 1298/11 Şubat 1881 olarak verilmektedir. Muhtevasında yer alan fikirler sebebiyle saray çevresindeki bazı kesimlerin tepkisini çeken lâyiha Muhammed Bayram’ın 1884 yılında yerleştiği Mısır’da 1898 yılında Arapça olarak risâle şeklinde yayınlanmış ve Osmanlı Türkçesi’ne çevrilmiştir. Bâbıâli’nin Mısır Hidiviyeti’nden telebi sonrası Mısır’da risâle şeklinde yayınlanmasından 1 ay sonra Mülâhazât-ı Siyâsiyye’nin Osmanlı topraklarına girişi yasaklanmış ve yayınlanan nüshaların toplattırılmasına karar verilmiştir. Lâyihanın; mukaddime, maksad ve hâtime bölümlerinden oluştuğu görülmektedir. Makalede muhtevası verilen Muhammed Bayram’ın Mülâhazât-ı Siyâsiyye’deki düşüncelerinin kaynağının Hayreddin Paşa’ya ait olduğu ve 30 Temmuz 1880 tarihli lâyihası ile ayrıntılar dışında neredeyse tamamen örtüştüğü tespit edilmiş olup, esasen Hayreddin Paşa’ya ait olan lâyihadaki düşüncelerin değerlendirmesinin Hayreddin Paşa ile ilgili bir çalışmada ele alınmasının daha doğru olacağı sonucuna ulaşılmıştır.

Muhammad Bayram, a scholar from Tunusian Ulama, due to some cyclical politic conditions lived in İstanbul for almost four and a half years between the years of 1880-1884. In this process, upon Sultan Abdulhamid II’s curiosity about his thoughts, Muhammad Bayram wrote his work (lâyiha) and submit it to the Sultan. The date of the writing is 11 Rabi-ul Awwal 1298/11 February 1881. The lâyiha which due to its contents got reactions from some parties close to the palace was published in Arabic in Egypt to where Muhammed Bayram had moved in 1884 and then translated to Ottoman Turkish. Just a month later of its publishment, upon the request of Ottoman Government from the Khedivate of Egypt, the entry of the lâyiha into the territory of Ottoman Empire was banned, and the lâyiha was pulled off the shelves. The lâyiha consists of three main sections: introduction, purpose and conclusion. Since the ideas in the report are almost a hundred percent the same with Khairuddin Pasha’s lâyiha (except some small details), we believe it would be better to discuss the ideas in a separate work which is related to Khairuddin Pasha.