Tarihsel ve Entelektüel Bağlamı İçinde Yeni Kelâm Hareketi’nin Ortaya Çıkış Analizi

Bu yazıda dinî ilimler ve modernleşme tartışmalarının bir parçası olarak Yeni Kelâm Hareketi’nin nasıl ortaya çıktığını anlamaya yönelik bir inceleme yapılmaktadır. İstanbul merkezli olarak son dönem Osmanlı aydınlarının modernleşmeye ilgiyi yoğunlaştırmaları, çok sayıda çeviri sayesinde Batı düşüncesiyle daha yakın ve daha doğrudan temas kurmaları ve bunun sonucu olarak ilim hayatını canlandırma girişimleri bu hareketin arkasındaki temel faktörler arasında sayılabilir. Çalışmada Osmanlıların son yıllarında başlayan ve Cumhuriyet döneminin başlarında devam eden bu ilmî canlılıktan etkilenen âlimlerin kelâmı güncelleştirme arayışında dinî ve entelektüel düşüncede dönemin mevcut bilgisine çok önemli katkılar sağladıkları savunulmakta, dolayısıyla bu katkıların içeriğiyle ilgili bilgiler sunulup hareketin daha iyi anlaşılması yönünde değerlendirilmeler yapılmaktadır. Hareketi temsil eden şahsiyetlerin kelâmın yenilenmesi ve metot değiştirmesi faaliyetine aslında sadece bu ilmi güncellemek için değil, inanç konularına yöneltilen eleştirel argümanlara cevap verebilmek için giriştikleri tespitinden hareketle söz konusu cevapların mahiyeti üzerinde de durulmaktadır. Ayrıca amaç ve yöntemleri yanında hedefleri doğrultusunda yaptıklarına ve yapamadıklarına yer verilmektedir.

Anahtar Kelimeler:

Osmanlılar, Modernleşme, İslam İlimleri, Kelâm, Yeni Kelâm Hareketi, İzmirli İsmail Hakkı, Kelâm Eleştirileri

An Analysis of the New Kalam Movement in Its Historical and Intellectual Context

This article aims to analyze the emergence of the “New Kalam Movement” as a part of the discussions on religious sciences and modernization during the late Ottoman period. Among the main factors behind this movement were the interest of the Ottoman intellectuals in modernization, as well as their closer and more direct contact with Western thought. As a result of numerous translations and discussions, late Ottoman scholars attempted to revive kalam texts, which they considered to be outdated. In the article, it is argued that the scholars of Islamic theology, who were affected by modern scientific dynamism, which started in the last years of the Ottomans and continued at the beginning of the Republic period, made significant contributions to the understanding of religious and intellectual thought. Based on their determination, major figures representing the movement, such as İzmirli İsmail Hakkı, attempted to revitalize kalam and change the method, not only to update this discipline, but also to respond to the critical arguments directed at the issues of belief. In addition to their aims and methods, the article discusses what they achieved and could not achieve, in line with their goals and prospects.

Keywords:

Ottoman State, Modernization, Islamic Disciplines, Kalam, New Kalam Movement, İzmirli İsmail Hakkı, Criticisms of Kalam,

PDF

___

Ahmad, Feroz. The Young Turks: The Committee of Union and Progress in Turkish Politics 1908-1914. Oxford: The Clarendon Press, 1969. google scholar
Akgün, Mehmet. Materyalizmin Türkiye’ye Girişi. Ankara: Elis Yayınları, 2005. google scholar
Altıntaş, Ramazan. “Sosyal Kelâm’a Giriş: ‘M. Şerafeddin Yaltkaya Örneği’”. Kelâmın İşlevselliği ve Günümüz Kelâm Problemleri. ed. A. Bülent Ünal, A. Bülent Baloğlu. 129-149. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 2000. google scholar
Bergson, Henri. Şuurun Bila Vasıta Mutaları Hakkında (Les donnees immediates de la conscience). çev. Halil Nimetullah Öztürk. İstanbul: Devlet Matbaası, 1928. google scholar
Bourdel, Charles. İlim ve Felsefe (La science et la philosophie). çev. Mehmed Ali Aynî. İstanbul: Matbaa-i Amire, 1331 [1913]. google scholar
Boutroux, Emile. İlim ve Din (Science et religion dans la philosophie contemporaine). çev. Hüseyin Cahid Yalçın. İstanbul: Akşam Matbaası, 1927. google scholar
Bulgen, Mehmet. “Osmanlı Yeni İlm-i Kelâmında Materyalizm Eleştirileri”. Bilimname: Düşünce Platformu 1/30 (2016), 391-433. google scholar
Büchner, Ludwig. Madde ve Kuvvet. çev. Baha Tevfik-Ahmed Nebil. İstanbul: Dersaadet Kütübhanesi, ts. google scholar
Cevdet, Abdullah. “Şîme-i Muhabbet”. İctihad 89 (1329 [1914]), 1979-1984. google scholar
Cürcânî, Seyyid Şerîf. Şerhu’l-Mevâkıf. Kahire: el-Hac Muhammed Efendi, 1325/1907. google scholar
Çelebi, İlyas. “Şeyhülislam Mûsa Kâzım Efendi’nin Kelâmcılığı”. Erzurumlu Şeyhulislam Mûsâ Kâzım Efendi Sempozyumu. ed. Ömer Kara. s. 323-334. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları, 2014. google scholar
Çetin, Rabiye. “Hüseyin Kâzım Kadri’nin Yeni İlm-i Kelâm Karşıtı Söylemi Üzerine Bir Değerlendirme”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 22/2 (2018), 807-831. google scholar
Çiçek, Nazan. Young Ottomans: Turkish Critics of the Eastern Question in the Late Nineteenth Century. London: Tauris Academic Studies, 201). google scholar
Elmalılı Muhammed Hamdi. “Dibace”. Paul Janet and Gabriel Seailles. Tahlili Tarih-i Felsefe: Metâlib ve mezâhib (Histoire de la philosophie: lesproblemes et les ecoles) içinde. 2-40. çev. Elmalılı M. Hamdi. İstanbul: Matbaa-i Amire, 1341 [1923]. google scholar
Emin Feyzî. İlim ve İrâde: Maddiyyûn Mezhebinin Reddini Muhtevîdir. İstanbul: Necm-i İstikbâl Matbaası, 1343 [1924]. google scholar
Eruz, Sakine. Çokkültürlülük ve Çeviri: Osmanlı Devleti’nde Çeviri Etkinliği ve Çevirmenler. İstanbul: Multılıngual Yayınları, 2010. google scholar
Filibeli Ahmed Hilmi, Şehbenderzâde. Allah’ı İnkâr Mümkün müdür? Yahud Huzûr-i Fende Mesâlik-i Küfür. İstanbul: Hikmet Matbaa-i İslâmiyesi, 1327 [1909]. google scholar
Filibeli Ahmed Hilmi, Şehbenderzâde. Huzûr-i Akl u Fende Maddiyyûn Meslek-i Dalâleti. İstanbul: Dârü’l-Hilâfe, 1332 [1913]. google scholar
Fonsegrive, George. Mebâdi-yi Felsefeden İlmü’n-nefs. çev. Babanzade Ahmed Naim. İstanbul: Maârif-i Umumiye Nezareti, 1331 [1913]. google scholar
Frank, Richard. “The Science of Kalam”. Arabic Science andPhilosophy 2 (1992), 7-37. google scholar
Freuler, Leo. “Le materialisme naturaliste ou vulgare et la Naturvissenschaftaliche Weltanschauung”. La Crise de laphilosophie auXIXe siecle. 55-86. Paris: J. Vrin, 1997. google scholar
Gregory, Frederick. Scientific Materialism in Nineteenth Century Germany. Dordrecht, Boston: D. Riddel, 1977. google scholar
Hanioğlu, M. Şükrü. “Blueprints for a Future Society: Late Ottoman Materialists on Science, Religion, and Art”. Late Ottoman Society: The Intellectual Legacy. 28-115. ed. Elisabeth Özdalga. London: Routledge, 2005. google scholar
Hanioğlu, M. Şükrü. Preparation for a Revolution: The Young Turks 1902-1908. Oxford: Oxford University Press, 2001. google scholar
Hanioğlu, M. Şükrü. The Young Turks in Opposition. New York: Oxford University Press, 1995. google scholar
Harpûtî, Abdullatif. Târih-i İlm-i Kelâ. İstanbul: Necm-i İstikbâl Matbaası, 1332 [1913]. google scholar
Harpûtî, Abdüllatif. Tenkîhü’l-kelâm. İstanbul: Necm-i İstikbal Matbaası, 1330 [1911]. google scholar
Harputîzâde, Hacı Mustafa. Red ve İsbat: Alman Filozoflarından Louis Büchner’in Ahmed Nebîl, Bâhâ Tevfîk Efendiler Tarafından Tercüme Olunan Madde ve Kuvvet Nâm Eserine Reddiyedir. İstanbul: Hikmet Matbaa-i İslâmiyesi, 1330 [1911]. google scholar
Heackel, Ernst. Vahdet-i Mevcûd: Bir Tabiat Âliminin Dini. çev. Baha Tevfik. İstanbul: Dersaadet Kütübhanesi, ts. Heisenberg, Werner. Physics and Philosophy: The Revolution in Modern Science. New York: Harper & Row, 1958. Hobsbawm, Eric - Ranger, Terence. (ed.). The Invention of Tradition. Cambridge, New York: Cambridge University Press, 1992. google scholar
Îcî, Adudüddîn. el-Mevâkıf fî ‘ilmi’l-kelâm. Beyrut: Âlemü’l-kütüb, ts. google scholar
Iqbal, Muhammad. The Reconstruction of Religious Thought in Islam. ed. M. Saeed Sheikh. Lahore: Institute of Islamic Culture, 1989. google scholar
İnalcık, Halil. From Empire to Republic: Essays on Ottoman and Turkish Social History. İstanbul: Isis Press, 1995. google scholar
İsmail Fennî Ertuğrul. Maddiyyûn Mezhebinin İzmihlali. İstanbul: Orhaniye Matbaası, 1928. google scholar
İsmail Ferîd. İbtâl-i mezheb-i maddiyun. İzmir: Ahmed Celâdet ve Şürekâsı Matbaası, 1312 [1894]. google scholar
İzmirli İsmail Hakkı. “İslâm’da Felsefe: Yeni İlm-i Kelâm”. Sebîlürreşâd 14/344 (1333 [1914]), 43-45. google scholar
İzmirli İsmail Hakkı. “Sebilürreşâd Ceride-i İlmiyesine: Şeyh Muhsin-i Fâni ez-Zahiri Hazretlerine”. Sebilürreşâd 21/542-543 (1923), 174. google scholar
İzmirli İsmail Hakkı. “Yeni İlm-i Kelâm Hakkında Sebilürreşâd Ceride-i İlmiyesine”. Sebilürreşâd22/549-550 (1923), 30-32. google scholar
İzmirli İsmail Hakkı. “Yeni İlm-i Kelâm Hakkında: Sebilürreşâd Ceride-i İlmiyyesine-2”. Sebilürreşâd 22/551-552 (1923), 38-40. google scholar
İzmirli İsmail Hakkı. el-Cevâbü’s-sedîd fî beyâni dîni’t-tevhîd. Ankara: Ali Şükrü Matbaası, 1920. google scholar
İzmirli İsmail Hakkı. Fenn-iMenâhic: Methodologie. İstanbul: Hukuk Kütübhanesi, 1329 [1910]. google scholar
İzmirli İsmail Hakkı. İslâm Mütefekkirleri ile Garp Mütefekkirleri Arasında Mukayese. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1952. google scholar
İzmirli İsmail Hakkı. Muhassalü’l-kelâm ve’l-hikme. İstanbul: Evkâf-ı İslamiyye Matbaası, 1336 [1920]. google scholar
İzmirli İsmail Hakkı. Mülahhas İlm-i Ahlâk. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, İzmirli, 3762. google scholar
İzmirli İsmail Hakkı. Nârın Ebediyyet ve Devamı Hakkında Tedkikât. İstanbul: Darülfünûn Matbaası, 1341 [1923]. İzmirli İsmail Hakkı. Yeni İlm-i Kelâm. İstanbul: Evkâf-ı İslamiyye Matbaası, 1339-40 r./1341-43 [1922-1923]. Kabakçı, Enes. “Pozitivizmin Türkiye’ye Girişi ve Türk Sosyolojisine Etkisi”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 6/11 (2008), 41-60. google scholar
Kadri, Hüseyin Kâzım. Meşrutiyetten Cumhuriyete Hatıralarım. ed. İsmail Kara. İstanbul: Dergah Yayınları, 2000. google scholar
Kant, Immanuel. The Critique of Pure Reason. çev. Norman Kempt Smith. London: Macmillan, 1990. google scholar
Karaman, Fikret. “Yeni Kelam İlmi Düşüncesinin İnşası ve Abdullatif Harputî’nin Rolü” Kelam İlmi’nin google scholar
Yeniden İnşasında Geleneğin Yeri, s. 204-218. Elazığ: Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2004. google scholar
Korlaelçi, Murtaza. Pozitivizmin Türkiye’ye Girişi ve ilk Etkileri. Ankara: Hece Yayınları, 2002. google scholar
Lange, Frederick Albert. The History of Materialism and a Criticism of its Present Importance. çev. Ernest Chester Thomas. London: Kegan Paul, 1925. google scholar
MacFarlane, Charles. Turkey and Its Destiny. London: John Murray, 1850. google scholar
Mardin, Şerif. Religion and Social Change in Modern Turkey. New York: SUNY Press, 1989. google scholar
Mardin, Şerif. The Genesis of Young Ottoman Thought: A Study in the Modernization of Turkish Political Ideas. New York: Syracuse University Press, 2000. google scholar
Musa Kâzım, Şeyhülislam. Külliyât: Dinî İctimaî Makaleler. İstanbul: Evkaf-ı İslamiyye Matbaası, 1336 [1918]. google scholar
Ortaylı, İlber. “Le tanzimat et le modele francais: Mimetisme ou adaptation”. Studies on Ottoman Transformation. 99-108. Istanbul: ISIS, 1994. google scholar
Özdinç, Rıdvan. “Son Dönem Osmanlı Düşüncesinde Yeni İlm-i Kelâm Literatürü“. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 14/27 (2016), 233-248. google scholar
Özervarlı, M. Sait. Kelâmda Yenilik Arayışları. İstanbul: İSAM Yayınları, 2019. google scholar
Özervarlı, M. Sait. “Attempts to Revitalize Kalam in the Late 19th and Early 20th Centuries”. The Muslim World 89/1 (1999), 90-105. google scholar
Özervarlı, M. Sait. “Alternative Approaches to Modernization in the Late Ottoman Period: İzmirli İsmail Hakkı’s Religious Thought against Materialist Scientism”. International Journal of Middle East Studies 39 (2007), 77-102. google scholar
Özervarlı, M. Sait. “Intellectual Foundations and Transformations in an Imperial City: Istanbul from the Late Ottoman to the Early Republican Periods”. The Muslim World 103/4 (2013), 518-534. google scholar
Özervarlı, M. Sait. “Ottoman-Turkish Thought from a Global Intellectual History Perspective: An Analysis of Disenchantment from Positivism and Engagement with Bergsonian Intuitionism”. The Turkish Connection Global Intellectual Histories of the Late Ottoman Empire and Republican Turkey. ed. Deniz Kuru and Hazal Papuççular. 83-110. Berlin: De Gruyter, 2022. google scholar
Özervarlı, M. Sait. “Positivism in the Late Ottoman Empire: The Young Turks as Mediators and Multipliers”. The Worlds of Positivism: A Global Intellectual History 1770-1930. eds. Johannes Feichtinger, Franz L. Fillafer, Jan Surman. 81-108. London: Palgrave Macmillan, 2018. google scholar
Özervarlı, M. Sait. “Son Dönem Osmanlı Düşüncesinde Arayışlar: Mehmed Şerafeddin’in İctimâî İlm-i Kelâm’ı”. İslâm Araştırmaları Dergisi 3 (1999), 157-170. google scholar
Özervarlı, M. Sait. “Transferring Traditional Islamic Disciplines into Modern Social Sciences in Late Ottoman Thought: The Attempts of Ziya Gokalp and Mehmed Serafeddin”. The Muslim World 97/2 (2007), 317-330. google scholar
Poincare, Henri. İlim ve Faraziye: Felsefe-i İlmiyye (Science et hypothese). 2. bs. çev. Salih Zek. İstanbul: Milli Matbaa, 1927. google scholar
Reinhart, Kevin. “Musa Kazım: From Ilm to Polemics”. Archivum Ottomanicum 19 (2001), 281-306. google scholar
Sabra, A. I. “Science and Philosophy in Medieval Islamic Theology: The Evidence of the Fourteenth Century”. Zeitschrift fur Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften 9 (1994), 15-23. google scholar
Şevki. (ed.). Hüseyin Kâzım Bey. Istanbul: Matbaa-i Ebüzziya, 1935. google scholar
Taglia, Stefano. Intellectuals and Reform in the Ottoman Empire: the Young Turks on the Challenges of Modernity. London: Routledge, 2015. google scholar
Tanpınar, Ahmet Hamdi. “Hasan Ali Yücel’e Dair Hatıralar ve Düşünceler”. Yeni Ufuklar 10/109 (1961), 1-10. google scholar
Ülken, Hilmi Ziya. Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi. İstanbul: Ülken Yayınları, 1992. google scholar
Voll, John O. “The Mistaken Identification of ‘The West’ with ‘Modernity’”. American Journal of Islamic Social Sciences 13 (1996), 1-12. google scholar
Waardenburg, Jacques. “Some Thoughts on Modernity and Modern Muslim Thinking about Islam”. Islam and the Challenge of Modernity. ed. Sharifah Shifa al-Attas. 317-350. Kuala Lumpur: ISTAC, 1996. google scholar
Werblowski, R. J. Zwi. Beyond Tradition and Modernity: Changing Religions in a Changing World. London: Athlone Press, 1976. google scholar
Yazıcıoğlu, Mustafa Sait. Le Kalam et son role dans la societe turco-ottomane auxXVe etXVIe siecles. Ankara: Editions Ministere de la culture, 1990. google scholar
Zâhirî, Şeyh Muhsin-i Fânî. “Sebilürreşâd Ceride-i İlmiyyesine”. Sebilürreşâd 21/546 (1923), 207-210. google scholar
Zâhirî, Şeyh Muhsin-i Fânî. “Yeni İlm-i Kelâm Yazılmalı mı Yazılmamalı mı?: Sebilürreşâd Ceride-i İlmiyyesine”. Sebilürreşâd 21/532-33 (1923), 92-93. google scholar
Zâhirî, Şeyh Muhsin-i Fânî. Yirminci Asırda İslâmiyet. İstanbul: Evkaf-ı İslâmiyye Matbaası, 1923. google scholar
Zâhirî, Şeyh Muhsin-i Fânî. İstikbale Doğru. İstanbul: Ahmed İhsan ve Şürekası, 1913. google scholar
Zaman, Muhammad Qasim. The Ulama in Contemporary Islam: Custodians of Change. Princeton, N.J.-Oxford: Princeton University Press, 2002. google scholar