Osmanlılar'da İmamlık Müessesesi ve Vakıflar

Osmanlı Devleti’nde Müslüman topluma hizmet veren kadrolar içerisinde oldukça geniş bir yer tutan imamlar devletin sonuna kadar mahallenin en nüfuzlu şahsiyetleri olmuşlardır. Çünkü onlar devletin mahalledeki temsilcileri olup yaptıkları dini hizmetler yanında idarî, beledî, adlî, eğitim ve sosyal konularla alakalı birçok resmî görev de icra etmişlerdir. Ancak bu hizmetlerini devlete bağlı olarak değil bir vakıf görevlisi yani hademe-i hayrat olarak yerine getirmişlerdir. Dolayısıyla îfa ettikleri bu görev ve hizmetler karşılığında aldıkları maaşlar da vakıflar tarafından finanse edilmiştir. Öte yandan imamların meşruta tabiri ile ifade edilen lojman ihtiyaçları vakıflarca karşılandığı gibi lojman verilemeyen imamlara ödenen kira bedelleri de yine vakıf gelirlerinden karşılanmıştır. Bunlarla birlikte “duâgûluk” olarak ifade edilen cihetler mukabilinde alınan ve birer ek gelir olarak değerlendirebileceğimiz ücretler de vakıf kurumları tarafından ödenmiştir. İmamlık kurumunun vakıflarla olan bu sıkı ve çok yönlü münasebetlerine rağmen şimdiye kadar bu konu ile alakalı doğrudan ilgili herhangi bir çalışma yapılmış değildir. Bundan dolayı bu makalede özellikle 19. yüzyıl İstanbul’unda görev yapan imamların vakıflarla olan bu ciddi ve köklü münasebetleri ele alınacaktır

Anahtar Kelimeler:

İslam Tarihi, İstanbul, Evkaf Nezareti, İmam, Cami, Mescid, Vakıf, Mütevelli.

Imamate Institution And Religious Endowments In The Ottoman Empire

Until the end of the Ottoman empire, imams remained the most influential actors in Muslim neighborhoods. They comprised the largest group within the cadres of civil servants who had served the Ottoman society. In addition to religious services, they also carried out many official state duties concerning administrative, municipal, judicial, educational, and social matters as representatives of the Ottoman state. Nevertheless, their roles in these non-religious matters were independent of state apparatus. Instead, religious endowments (vakıfs) paid the salaries of imams who worked as religious functionaries (hademe-i hayrat). Also, religious endowments either provided accommodation to imams with lodging houses called meşruta or covered their rents for accommodation. Finally, religious endowments recompensed imams for their service of public praying and supplication (duâgûluk). The strong connections between imams and religious endowments and their multifaceted relations have been understudied so far. Thus, this article examines deeply-rooted and profound relations between imams and religious endowments in 19th century Istanbul.

Keywords:

History of Islam, Istanbul, Evkaf Nezareti, Imam, Mosque, Masjid, Foundation, Trustee.,

PDF

___

Abdülaziz Bey. Osmanlı Adet, Merasim ve Tabirleri. haz. Kazım Arısan-Duygu Arısan Günay. 2 Cilt, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1995.
Ahunbay, A. Zeyneb. “Meşrûta”. Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi. 29/387-388, İstanbul: TDV Yayınları, 2004.
Arslantürk, H. Ahmet. Turhan Valide Sultan Vakfiyesi. İstanbul: Okur Kitaplığı, 2012.
Akgündüz, Ahmet. İslam Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi. İstanbul: OSAV Yayınları, 2013.
Akgündüz, Ahmet. Osmanlı Tarih ve Hukuk Istılahları Kamusu. İstanbul: OSAV Yayınları, 2018.
Akgündüz, Murat. “Osmanlı döneminde Camilerde Kur’an Okunmasıyla İlgili Görevliler”. Diyanet İlmî Dergi 56 (2020), 443-458.
Akın, Ahmet. 1575-1600 Tarihli Bursa Şer’iyye Sicillerine Göre Din Görevlisinin Sosyal Hayattaki Rolü. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2002.
Aksoy, Cihan. Valide Sultan Vakıflarının Sosyo-Ekonomik Etkileri –Bezm-i Alem Valide Sultan Vakıfları-. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1997.
Aksoy, Özgönül. Osmanlı Devri İstanbul Sıbyan Mektepleri Üzerine Bir İnceleme. İstanbul: İstanbul Akgün Matbaası, 1968.
Ateş, İbrahim. “Vakfiyeler Göre Din Görevlileri’nde Aranan Özellikler ve Sağlanan Ekonomik İmkanlar”. Diyanet Dergisi 27/ 4 (Ekim-Kasım-Aralık 1991), 191-227.
Baltacı, Cahid, Osmanlı Medreseleri. 2 Cilt. İstanbul: İFAV Yayınları, 2. Basım, 1995.
Barkan, Ömer Lütfi-Ekrem Hakkı Ayverdi. İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri, 953 (1546) Tarihli. İstanbul: Baha Matbaası, 1970.
Berki, Ali Himmet. “Vakıf Kuran İlk Osmanlı Padişahı”. Vakıflar Dergisi 5 (1962), 128-129.
Berki, Ali Himmet. Istılah ve Tabirler. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Neşriyatı, 1966.
Berki, Ali Himmet. Vakıflar. İstanbul: Aydınlık Basımevi, 2. Basım, 1946.
Berki, Şakir. “Türkiye’de İmparatorluk ve Cumhuriyet Döneminde Vakıf Çeşitleri”. Vakıflar Dergisi 9 (2006), 1-13.
Beydilli, Kemal. Osmanlı Döneminde İmamlar ve Bir İmamın Günlüğü. İstanbul: Tarih ve Tabiat Vakfı Yayınları, 2001.
BOA Osmanlı Arşivi. Sadâret Mektûbî Kalemi Nezâret ve Devâir Kalemi [A.}MKT. NZD]. No: 269, Gömlek No: 55; No: 230, Gömlek No: 99; No: 267, Gömlek No: 100; No: 397, Gömlek No: 25; No: 234, Gömlek No: 92; No: 274, Gömlek No: 68; No: 275, Gömlek No: 47.
BOA Osmanlı Arşivi. Sadâret Amedî Kalemi Evrakı [A. AMD]. No: 31, Gömlek No: 12.
BOA Osmanlı Arşivi. Cevdet Evkâf [C. EV]. No: 158/ Gömlek No: 7866; No:493/ Gömlek No: 24934; No: 530/ Gömlek No: 26777; No: 542, Gömlek No: 2739; No: 543, Gömlek No: 27408); No: 551, Gömlek No: 27821; No: 141, Gömlek No: 7003; No: 286, Gömlek No: 14595; No: 231, Gömlek No: 11514; No: 495, Gömlek No: 25007; No: 313, Gömlek No: 15924.
No: 231, Gömlek No: 11514; No: 212, Gömlek No: 10578; No: 261, Gömlek No: 13349; No: 287, Gömlek No: 14610; No: 61, Gömlek No: 3008; No: 119, Gömlek No: 5947; No: 547, Gömlek No: 27641; No: 140, Gömlek No: 6996; No: 495, Gömlek No: 25007; No: 228, Gömlek No: 11395; No: 629, Gömlek No: 31722; No: 436, Gömlek No: 22076; No: 560, Gömlek No: 28294; No: 295 Gömlek No: 15026; No: 329, Gömlek No: 16712; No: 396, Gömlek No: 20068; No: 367, Gömlek No: 18615.
BOA Osmanlı Arşivi. Sadâret Mektûbî Kalemi Devâir Evrakı [A.}MKT. DV]. No: 19, Gömlek No: 1.
BOA Osmanlı Arşivi. Sadâret Mektûbî Mühimme Kalemi Evrakı [A.}MKT. MHM]. No:131, Gömlek No: 89.
BOA Osmanlı Arşivi. Bâbıâli Evrak Odası Evrakı [BEO]. No: 880, Gömlek No: 65962; No: 657, Gömlek No: 49268; No: 775, Gömlek No: 58110.
BOA Osmanlı Arşivi. Cevdet Maarif [C. MF]. No: 95, Gömlek No: 4735; No: 91, Gömlek No: 4521; No: 39/ Gömlek No: 1942.
BOA Osmanlı Arşivi. Cevdet Belediye [C. BLD]. No: 61, Gömlek No: 3011.
BOA Osmanlı Arşivi. Bâb-ı Defteri Başmuhasebe Bina Eminliği Defterleri [D. BŞM. BNE. d]. No: 16506.
BOA Osmanlı Arşivi. Bab-ı Defteri İradeler [D. DRB.İ]. No: 27, Gömlek No: 5.
BOA Osmanlı Arşivi. Evkaf Berat [EV. BRT]. No: 263, Gömlek No: 23-4.
BOA Osmanlı Arşivi. Evkaf Defterleri [EV. d]. No: 32073; No: 38657.
BOA Osmanlı Arşivi. Hatt-ı Hümâyûn [HAT]. No: 1609, Gömlek No: 26; No: 1646, Gömlek No: 16-1; No: 1609, Gömlek No: 61; No: 1595, Gömlek No: 35; No: 1586, Gömlek No: 11; No: 629, Gömlek No: 31090.
BOA Osmanlı Arşivi. İrade Dâhiliye [İ. DH]. No: 237, Gömlek No: 14359; 199, Gömlek No: 11372; 158, Gömlek No: 8220; No: 332, Gömlek No: 21709; No: 75, Gömlek No: 3736; No: 489, Gömlek No: 33061; No: 165, Gömlek No: 8685.
BOA Osmanlı Arşivi. İbnulemin Vakıf [İE. EV]. No: 9, Gömlek No: 1088.
BOA Osmanlı Arşivi. İrade Meclis-i Vâlâ [İ. MVL]. No: 345, Gömlek No: 14967; No: 452, Gömlek No: 20199; 250, Gömlek No: 9167.
BOA Osmanlı Arşivi. Maliyeden Müdevver Defterler [MAD. D]. No: 22961.
BOA Osmanlı Arşivi. Maarif Nezâreti Mektubi Kalemi [MF.MKT]. No: 67, Gömlek: 118.
BOA Osmanlı Arşivi. Meclis-i Vâlâ Evrakı [MVL]. No: 344, Gömlek No: 118; No: 347, Gömlek No: 17; No: 538, Gömlek No: 122.
BOA Osmanlı Arşivi. Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Defterleri) [TS. MA. d]. No: 4284; No: 8208.
BOA Osmanlı Arşivi. Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Evrakı [TS. MA. e]. No: 25, Gömlek No: 62; No: 26, Gömlek No: 59; No: 183, Gömlek No: 35; No: 833, Gömlek No: 48; No: 1250, Gömlek No: 53; No: 1250, Gömlek No: 56; No: 760, Gömlek No: 23-5; No: 819, Gömlek No: 23.
Çelebi, M. Elif. 18. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda Batılılaşma Dönemi ve Bir 18. Yüzyıl Örneği: Üsküdar Ayazma Külliyesi. İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2004.
Çevrimli, Nilgün. “Meşrûta Teriminin Düşündürdükleri Vakıf Görevlilerine Ait Meşrûtalar”. Kalemişi Dergisi 6/ 11 (2018), 89-112.
Demirbağ, Uğur. “Sıbyan Mekteplerinde Verilen Eğitim Programlarının Değerlendirilmesi”. The Journal of Turk-Islam World Social Studies 5/ 16, (2018), 408-419.
Deniz, Şefaattin. “Sultan Abdülmecid Vakıflarından Çırağan Mecidiye Camii”. Vakıflar Dergisi 43 (2015), 105-118.
Develioğlu, Ferit. Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lügat. Ankara: Aydın Kitabevi, 19. Basım, 2004.
Düstur, 1286 Tarihli Tevcîh-i Cihât Nizâmnamesi. 1. Tertip, 8 Cilt, İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1289.
Düstur,1290 Tarihli Tevcîh-i Cihât Nizâmnamesi. 1. Tertip, 8 Cilt, İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1290.
Düstur, 1331/ 1913 Tarihli Tevcîh-i Cihât Nizâmnâmesi. 2. Tertip, 12 Cilt, Dersaâdet: Matbaa-i Âmire, 1332.
Er, İzzet. “Hademe-i Hayrattan Din Görevliliğine”. Diyanet Aylık Dergi 202 (Ekim 2007), 5-9.
Ertem, Adnan. Osmanlı ve Cumhuriyet Döneminde Sosyal Bütünleşme Açısından Vakıflar. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1997.
Fatih Aşhanesi Tevzînâmesi. nşr. Süheyl Ünver. İstanbul: İstanbul Fethi Derneği Yayınları, 1953.
Fatih Mehmed II Vakfiyeleri. Ankara: Vakıflar Umum Müdürlüğü Neşriyatı, 1938.
Gündoğdu, Serdar. Keçecizade Fuat Paşa Külliyesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, 2009.
Hızlı, Mefail. Mahkeme Sicillerine Göre Osmanlı Klasik Döneminde İlköğretim ve Bursa Sıbyan Mektepleri. Bursa: Uludağ Üniversitesi Basımevi, 1999.
İnal, İbnulemin Mahmud Kemal-Hüseyin Hüsameddin. Evkâf-ı Hümâyûn Nezâreti’nin Tarihçe-i Teşkilatı ve Nüzzarın Teracim-i Ahvali. Daru’l-Hiafeti’l-Aliyye: Evkâf-ı İslamiye Matbaası, 1335.
İstanbul’da Sultan II. Bayezid Külliyesi ve Arapça ve Osmanlıca Vakfiyeleri. haz. Recep Akakuş. İstanbul: Bayezid Camii ve Külliyesini Koruma Derneği, 2011.
İstanbul Kadı Sicilleri Bab Mahkemesi 3 Numaralı Sicil. haz. Rıfat Günalan. İstanbul: İSAM Yayınları, 2011.
İstanbul Kadı Sicilleri Eyüb Mahkemesi (Havass-ı Refia) 3 Numaralı Sicil. haz. Komisyon. İstanbul: İSAM Yayınları, 2011.
Kahraman, Seyit Ali. Evkâf-ı Hümâyûn Nezâreti. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2006.
Kara, İsmail-Ali Birinci. Bir Eğitim Tasavvuru Olarak Mahalle/Sıbyan Mektepleri Hatıralar/Yorumlar/Tetkikler. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2005.
Kazıcı, Ziya. İslami ve Sosyal Açıdan Vakıflar. İstanbul: Marifet Yayınları, 1985.
Kazıcı, Ziya. Osmanlı Vakıf Medeniyeti. İstanbul: Bilge Yayınları, 2003.
Köprülü, Fuad. Vakıfların Hukuki Mahiyeti. haz. Yahya Kemal Taştan. Ankara: VGM Yayınları, 2013.
Manav, Nursel. Mülkiye Tekaüd Sandığı Kuruluşu ve Faaliyetleri (1880-1890). Ankara: TTK, 2017.
Mustafa Nuri Paşa. Netayicu’l-Vukuat. sad. Neşet Çağatay. 4 Cilt, Ankara: TTK, 1979.
Mustafa Sabri Efendi. Dînî Müceddidler: Reformcular. İstanbul: Sebil Yayınevi, 1994.
Ortaylı, İlber. Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahalli İdareleri (1840-1880). 3. Basım, Ankara: TTK, 2018.
Ömer Hilmi-İsmet Sungurbey. Eski Vakıfların Temel Kitabı. İstanbul: Sulhi Garan Matbaası, 1978.
Ömer Hilmi Efendi. İthafü’l-Ahlaf Fi Ahkami’l-Evkâf. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, ts.
Özcan, Tahsin. Osmanlı Para Vakıfları Kanûnî Dönemi Üsküdar Örneği. Ankara: TTK, 2003.
Özcan, Tahsin. “Osmanlı Devleti’nde Eğitim Hizmetlerinin Finansmanı”. Osmanlı Dünyasında Bilim ve Eğitim Milletlerarası Kongresi Tebliğler. 133-143. İstanbul: TBTK-IRCICA-TTK, 2001.
Öztürk, Nazif. Türk Yenileşme Tarihi Çerçevesinde Vakıf Müessesesi. Ankara: TDV Yayınları, 1995.
Pakalın, M. Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. 3 Cilt. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 3. Basım, 1983.
Sultan III. Osman Vakfiyesi. haz. Ali Öngül. Manisa: Celal Bayar Üniversitesi Yüksek Öğrenim Vakfı, 2003.
Süleymaniye Vakfiyesi. haz. E. Kemal Kürkçüoğlu. Ankara: Vakıflar Umum Müdürlüğü, 1962.
Şeker, Fatih M. Osmanlı İslam Tasavvuru. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2. Basım, 2015.
Şeker, Mehmet. İslamda Sosyal Dayanışma Müesseseleri. Ankara: TTK, 1984.
Şemseddin Sami. Kamus-u Türkî. Dersaadet: İkdam Matbaası, 1317.
Unan, Fahri. Kuruluşundan Günümüze Fatih Külliyesi. Ankara: TTK, 2003. Ünver, Süheyl. “Fatih Külliyesi’ne Aid Diğer Bir Vakfiye”. Vakıflar Dergisi 1 (1938), 39-49.
Fatih Aşhanesi Tevzinamesi. nşr. Süheyl Ünver. İstanbul: İstanbul Fetih Derneği Yayınları, 1953.
Yaltkaya, Şerafeddin. “Kara Ahmet Paşa Vakfiyesi”. Vakıflar Dergisi 2 (1942), 83-167.
Yedıyıldız, Bahaeddin. 18. Yüzyılda Türkiye’de Vakıf Müessesesi. Ankara: TTK, 2003.
Yedıyıldız, Bahaeddin. “Vakıf”, Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi. 42/479-486. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
Yedıyıldız, Bahaeddin. “18. Asır Türk Vakıflarının İktisadi Boyutu”. Vakıflar Dergisi 18 (1984), 5-41.
Yılmaz, Fehmi. Osmanlı Tarih Sözlüğü. İstanbul: Bilimevi Basın Yayın. 2017.
82 Numaralı Mühimme Defteri (1026-1027/1617-1618). haz. Komisyon. Ankara: Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 1993.
91 Numaralı Mühimme Defteri (1056/ 1646-1647). haz. Komisyon. Ankara: Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 2015.