Belâgat İlminde Tıbâk (Tezat) Sanatı: Mâide Sûresi Örneği

Kur’ân-ı Kerîm, birçok ilmin kaynağı olduğu gibi belâgat ilminin de temel kaynağıdır. Bu çalışmada, belâgat ilminin önemli konularından biri olan “Tıbâk (Tezat)” sanatı ele alınmıştır. Tıbâk sanatının belâgat ilmi içinde ayrı bir önemi vardır. Çünkü bu sanat, muhalif lafızların her iki tarafını da kullanıp, mananın daha iyi anlaşılmasını ve zihinde kalıcı olmasını sağlar. Olaylara farklı açılardan bakabilmeye yardımcı olur. Bu da anlama genişlik kazandırır ve muhatap üzerinde heyecan uyandırır. Asıl kastedilen manaya vurgu yapar. Her ne kadar belâgat kitaplarında “manayı güzelleştiren sanatlar” arasında zikredilse de lafza da ayrı bir güzellik verir. Ayrıca bu sanatın, birçok edebî sanatla da yakın ilişkisi vardır. Bu çalışmada öncelikle belâgat ilmi hakkında bilgi verilmiş ve onun alt disiplinleri “İlm-i Meânî”, “İlm-i Beyân” ve “İlm-i Bedî'” kısaca tanıtılmıştır. Daha sonra ilm-i bedî'in “muhassinât-i ma‘neviyye” (manayı güzelleştiren sanatlar) kısmında yer alan “tıbâk”(tezat) sanatı, genel hatlarıyla tanıtılmış, bölümleri izah edilmiş, her bir bölümü âyet-i kerîme ve şiirlerle örneklendirilmiştir. Ayrıca tıbâk sanatının önemine de vurgu yapılmıştır. Yine Mâide sûresinde tıbâk sanatı bulunan âyet-i kerîmeler tespit edilmiş ve bu sanatın manaya olan etkilerine temas edilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Belâgat, Bedî', Tıbâk, Tezat, Mâide

The al-Qur’ān al-Karīm is the primary source of rhetoric, as well as being the source of many sciences. In this study, the art of "Tibak/Contrast ", one of the important subjects of the science of rhetoric, is discussed. Tibak art has a separate importance in the science of eloquence. Because this art uses both sides of opposing words to understand the meaning better and make it catchy. It helps to look at things from different angles. This, in turn, gives a breadth of understanding and excites the interlocutor. It emphasizes the meaning that is actually meant. Although this art is mentioned in the books of eloquence among the “arts that beautify the meaning”, it also gives a separate beauty to words. In addition, this art has a close relationship with many literary arts. First, information about the science of eloquence was given and its sub-disciplines “Ilm-i Meani”, “Ilm-i Beyan” and “Ilm-i Bedi'” are briefly introduced. Later, in ilm-i bedi's “muhassinat-i ma'neviyye” (arts that beautify the meaning), tibak/contrasting art is introduced with general lines, sections are explained, each section is exemplified by verses and poems. Emphasis has also been placed on the importance of tıbâk art. Again, verses found in the art of tibak/contrast are identified in Surah al-Māʾida and the effects of this art the meaning have been touched.

Keywords:

Eloquence, Bedi, Tibak, Contrast, al-Māʾida,

PDF

___

Ahmed Cevdet Paşa. Belâğât-ı Osmâniyye. İstanbul: Şirket-i Mertebiye Matbaası, 5. Basım, 1323/1905.
Atîk, Abdulazîz. İlmü’l-bedî‘. Beyrut: Dâru’n-Nahdati’l-Arabiyye, ts.
Ahterî, Muslihuddin Mustafa. Ahterî-i Kebîr. haz. Harun Tuncer. İstanbul: Nadir Eserler Kitaplığı, 2. Basım, 2014.
Aydın, Mustafa. Arap Dili Belagatında Bedî‘ İlmi ve Sanatları. İstanbul: İşâret Yayınları, 1. Basım, 2018.
Bolelli, Nusrettin. Belâgat Beyân, Me’ânî, Bedî’ İlimleri Arap Edebiyatı. İstanbul: M. Ü. İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 9. Basım, 2015.
Bulut, Ali. Belâgat Me’ânî, Beyân, Bedî’. İstanbul: M. Ü. İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 9. Basım, 2019.
Çağıl, Necdet. “Tıbâk (Tezat) Sanatı Bağlamında Kur’an’da Optimizm”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İlahiyat Tetkikleri Dergisi 2/48 (Aralık 2017), 19-53. https://doi.org/10.29288/ilted.328273
Çakır, Yunus. Arap Dili ve Belâgatı'nda Tıbâk ve Manaya Yansımaları. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
Cârim, Alî - Emîn, Mustafa. Belâgatü’l-vâzıha. Kahire: Dâru’l-Maarif, 2019.
Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Tarihi. 2 Cilt. Ankara: Fecr Yayınları, 1996.
Cesur, Süleyman, Arap Dili ve Belagatinde Tıbak Sanatı. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş- Şerîf. Mu’cemü’t-taʿrîfât. thk. Muhammed b. Sıddîk el-Minşâvî. Kâhire: Dâru'l-Fazile, ts.
Durmuş, İsmail. “Meânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 11 Mayıs 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/meani
Durmuş, İsmail. “Tedbîc”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 01 Mayıs 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/tedbic--edebiyat
Durmuş, İsmail. “Tezat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 09 Mart 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/tezat--edebiyat
Ekhtıar, Ousama – Alrashed, Eyass. التضاد في شعر لسان الدين بن الخطيب “Lisânüddin İbnü’l-Hatîb’in Şiirinde Zıtlık (Tezâdd) Sanatı”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İlahiyat Tetkikleri Dergisi 12 (2018), 239-267.
Güncel Türkçe Sözlük. Erişim 18 Mayıs 2020. https://sozluk.gov.tr/
Hacımüftüoğlu, Nasrullah. “Bedî'”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 06 Nisan 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/bedi--belagat
Hacımüftüoğlu, Nasrullah. “Beyân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 03 Nisan 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/beyan--edebiyat
Hâşimî, Ahmed es-Seyyid. Cevâhiru’l-belâğa fi’l-meânî ve’l-beyân ve’l-bedî'. thk. Yûsuf es-Sumaylî. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, ts.
İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el Ensârî er-Rüveyfiî. Lisânü’l-Arab. 15 Cilt. thk. Âmir Ahmed Haydar. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1. Basım, 1424/2003.
İbnü'l-Mu‘tez, Ebü’l-Abbâs Abdullāh b. Muhammed. Kitâbü’l-Bedî’. thk. İrfan Matracı. Beyrut: Müessetü'l-Kütübi's-Sekâfiyye, 1433/2012.
Îcî, Ebü’l-Fazl Adudüddîn Abdurrahmân b. Ahmed b. Abdilgaffâr. Fevâʾidü’l-gıyâsiyye. thk. Âşık Hüseyin. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-Mısrıyye, 1991.
Kaçar, Halil İbrahim.“Terşîh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 18 Nisan 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/tersih
Kanik, İsa. Kur’ân’ın Edebî Anlatım Üslubundaki Çeşitlilik. Ankara: y.y., 2018.
Kâsım, Muhammed Ahmed - Dîb, Muhyiddin. Ulûmü’l-Belâğa el-Bedî‘ ve’l-Beyân ve’l-Meânî. Trablus: Müessesetü’l-Hadîse li’l-Kitâb, 1. Basım, 2003.
Kazvînî, Ebü’l-Meâlî Celâlüddîn el-Hatîb. El-îzâh fî ulûmi’l-belâğa. thk. İbrahim Şemseddin. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1424/2003.
Kazvînî, Ebü’l-Meâlî Celâlüddîn el-Hatîb. Telhîsu’l-miftâh. nşr. Abdurrahman el-Berkûkî. Kahire: Dârü’l-fikri’l-Arabî, 1. Basım, 1322/1904.
Kılıç, Hulusi. “Belâgat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 01 Nisan 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/belagat#1
Kırca, Celâl. Kur’ân’a Yönelişler. İstanbul: Tuğra Nesriyat, ts.
Kirmânî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Yûsuf b. Alî. Tahkîku’l-Fevâʾidi’l-Ğıyâsiyye, thk. Ali b. el-Avfî. Medine-i Münevvere: Mektebetu'l-Ulûmi ve'l-Hikem, 1. Basım, 1424/2003.
Kocakaplan, İsa. Açıklamalı Edebî Sanatlar. İstanbul: Damla Yayınevi, 2. Basım, 1998.
Kur’ân Yolu. Erişim 10 Ağustos 2020. https://kuran.diyanet.gov.tr/
Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyin. Mefâtîhu’l-Gayb. terc. Suat Yıldırım vd. 23 Cilt Ankara: Akçağ Yayınları, 1. Basım, 1990.
Sâbûnî, Muhammed Ali. Safvetü’t Tefâsir. 3 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 2019.
Sekkâkî, Ebû Ya‘kūb Sirâcüddîn Yûsuf b. Ebî Bekr (b.) Muhammed b. Alî el-Hârizmî. Miftâhu’l-ulûm. nşr. Naîm Zerzûr. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1. Basım, 1043/1983.
Selâme, Muhammed Hüseyin. Îcâzü'l-belâğî fi'l-Kur'âni'l-Kerîm. Kahire: Dârü’l-Afâki’l-Arabiyye, 1. Basım, 1423/2002.
Sübkî, Ebû Hâmid Bahâüddîn Ahmed b. Alî b. Abdilkâfî el-Mısrî. Arûsü'l-efrâh fî şerhi telhîsi'l-miftâh. thk. Halîl İbrâhîm Halîl. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 1. Basım, 2003.
Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn Ömer b. Burhâniddîn Abdillâh el-Herevî el-Horâsânî. Muhtasarü’l-Meʿânî. şrh. İbn Dâvûd Abdulvâhid el-Hanefî. Karaçi: Mektebetü’l Medine, 1. Basım, 1437/2016.
Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn Ömer b. Burhâniddîn Abdillâh el-Herevî el-Horâsânî. Mutavvel ale’t-telhîs. nşr. Bosnevi Muharrem Efendi. İstanbul: Bosnevi El-Hac Muharrem Efendi Matbaası, 1308/1891.
Tekin, Ahmet - Ali, Lewend. المحسنات في شعر الشافعي “Şâfiî’nin Şiirlerinde Lafzı Güzelleştiren Sanatlar”. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İlahiyat Tetkikleri Dergisi 2/12 (Aralık 2018), 301-322.
Uzun, Tacettin vd. Anlatımlı Belâgat. Konya: Sebat Yayınları, 1. Basım, 2008.
Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. Esâsü’l-belâğa. thk. Muhammed Bâsıl Suûd. 2 Cilt. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1419/1998.
Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. el-Keşşâf an Hakâ’iki Gavâmidı’t-Tenzîl ve Uyuni’l-Ekâvil fî Vucûhi’t-Te’vîl. çev. Mehmet Erdoğan. 6 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 1. Basım, 1438/2017.
Zuhayli,Vehbe. Tefsîrü'l-Münîr. 17 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Fikr, 13. Basım, 1437/2016.