Eski Uygurlarda Devlet, Adalet ve Saadet

Dünya üzerinde kurulan devletler, temellerini ne zaman ki adalet ve milletlerinin saadeti üzerine inşa etmişlerse o devletler uzun soluklu olmuş aksi halde ilk fırtınada sarsılmışlar ve dünya tarihinden silinmişlerdir. Devlet-adalet-saadet kavramlarının birbiriyle olan yakın ilişkisi insanlık tarihinin hemen her döneminde pek çok alanın konusu olmuş ve pek çok ilmî çalışmada yerini almıştır. İnsanlar arasında adaleti kurmak ve dolayısıyla insanların huzurunu sağlamak amacına yönelik toplumsal bir teşkilatlanma olan devlet “ėl”, Eski Uygurca metinlerde kut ve törü/nom kavramları ile yan yana yer almıştır. Bu kavramlar Budist kültürün etkisiyle Eski Uygurca metinlerde Teŋri Burhan-nom törü (Dharma)-Burhan kutı ile sembolleştirilmiştir. Bu metinlerin büyük bir çoğunluğu dinî metinlerdir. Halka hitap etmek, onları Buda saadetine ulaştırmak bu metinlerin en önemli amaçlarıdır. Metinler her ne kadar soyut bir Buda/Budizm ideali ortaya koysalar da öğreti metinlerindeki örnek hikâyelerde ve diğer anlatılarda günlük yaşama dair göndermeler de vardır. Eski Uygurca sivil belgeler ise doğrudan hayata dair metinlerdir ve bu metinlerde biz her üç kavramın somut karşılığını doğrudan görebiliriz. Gerek Budist Uygur dinî metinlerinde gerekse sivil belgelerde devlet-adalet-saadet kavramlarının ele alınışı Uygurların eski Türk geleneğindeki Teŋri-törü-kut anlayışının farklı bir şekilde yansımasıdır. Gelenek devam etmekte fakat Uygurların içine girmiş oldukları yeni kültür dairesi geleneğin tarzını değiştirmektedir. Teŋri-törü-kut anlayışı Budist kültürden hareketle Burhan-nom törü (Dharma)-Burhan kutı anlayışı ile varlığını devam ettirmiştir. Bu çalışmada Eski Uygurca metinlerden hareketle bu üç kavram ele alınmış, Eski Uygurların devlet yönetimi ve algısı anlaşılmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Uygur, Eski Uygur Türkçesi, él, törü, törü, törü, törü, kut, kut, kut

State, Justice and Happiness In Old Uyghurs

When states depend on the principles of justice and the welfare of their people while being established, they last for long; otherwise, they get erased from world history. The terms “state-justice-welfare” have always attracted attention in many fields of study. ėl “state”, which is an organization established to provide the people with justice and to keep the peace among them, was always pronounced side by side with the terms kut and törü/nom. Under the influence of the Buddhist culture, these terms changed into Tengri Burhan-nom törü (Dharma)-Burhan kutı. Giving sermon to the people and help them reach the peace of Buddha is the purpose of these texts. Although the religious texts presented an abstract ideal of Buddha/Buddhism we can find some references to the daily life in the exemplary stories and other narratives in these texts. The civil texts, on the other hand, deals directly with the daily life affairs, so one can find some solid instances of all these three terms in practice. The way that these terms, namely “state-justice-welfare”, are handled in both the religious and civil texts of the Buddhist Uyghurs, reflects Uyghurs’ understanding of tengri-törü-kut. The tradition continued, but the new culture Uyghurs adopted changed the style of the tradition. The tradition of tengri-törü-kut continued as Burhan-nom törü (Dharma)-Burhan kutı under the influence of Buddhist culture. This study deals with these three concepts on the basis of Old Uyghur texts and tries to understand how Ancient Uyghurs ruled their states and how they perceived these terms.

Keywords:

Uyghurs, Old Uyghur Turkish, ėl, törü, kut,

PDF

___

Arat, R. R., 1987: “Eski Türk Hukuk Vesikaları”, Makaleler, Haz. Osman Fikri Sertkaya. Ankara: TKAE Yayınları.
Bang, W., A. von Gabaı̇n, G. R., Rachmatı̇, 1934: Türkische Turfantexte VI Das buddhistische Sūtra Säkiz yükmäk. Berlin: Verlag der Akademie der Wissenschaften.
Caferoğlu, A., 1934: “Uygurlarda Hukuk ve Maliye Istılahları”. Türkiyat Mecmuası, S. 4, s. 1-43.
Çağrıcı, M., 1988: “Adalet” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 1, İstanbul, Yıl: 1988, s. 341-343.
Çağrıcı, M., 2008: “Saadet” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 35, İstanbul, Yıl: 1988, s. 319-322.
Çetin, E., 2017: Altun Yaruk Sekizinci Kitap. Berlin Bilimler Akademisindeki Metin Parçaları, Karşılaştırmalı Metin, Açıklamalar, Dizin, Adana: Karahan Kitabevi.
Davutoğlu, A., 1994: “Devlet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 9, İstanbul, Yıl: 1994, s. 240-241.
Elmalı, M., 2019: Eski Uygurca Altı Dişli Fil Hikayesi, Ankara: TDK Yayınları.
Golden, B. P., 2002: Türk Halkları Tarihine Giriş̧. Çev. Osman Karatay, Ankara: KaraM Yayınları.
Hamilton, J. R., 1998: Çev. Vedat Köken, Dunhuang Mağarasında Bulunmuş Buddhacılığa İlişkin Uygurca El Yazması İyi ve Kötü Prens Öyküsü, Ankara: TDK Yayınları.
İzgi, Ö., 1986: Kutluk Bilge Kül Kağan- Bögü Kağan ve Uygurlar, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
Kaya, C., 1994: Uygurca Altun Yaruk Giriş, Metin ve Dizin, Ankara: TDK Yayınları.
Köseoğlu, N., 1997: Devlet-Eski Türkler’de, İslam’da ve Osmanlı’da, İstanbul: Ötüken Yayınları.
Ögel, B., 1982: Türklerde Devlet Anlayışı (13, Yüzyıl Sonlarına Kadar), Ankara: Başbakanlık Basımevi.
Ölmez, M., 1994: Hsüan-Tsang’ın Eski Uygurca Yaşamöyküsü VI. Bölüm, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara.
Ölmez, M., 2017: Köktürkçe ve Eski Uygurca Dersleri, İstanbul: Kesit Yayınları.
Özyetgin, A. M., 2014: İslam Öncesi Uygurlarda Toprak Hukuku, İstanbul: Ötüken Yayınları.
Şen, A., 2004: Uigurische Sprachdenkmäler’den Seçme Uygur Hukuk Belgeleri, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
Şen, S., 2002: Eski Uygur Türkçesinde İkilemeler, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Samsun.
Şen, S., 2007: Orhun, Uygur ve Karahanlı Metinlerindeki Meslekler Bağlamında Eski Türk Kültürü, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Samsun.
TDK Güncel Türkçe Sözlük https://sozluk.gov.tr
Tekin, Ş., 1976: Uygurca Metinler II Maytrısimit Burkancıların Mehdisi Maiterya ile Buluşma Uygurca İptidaî Bir Dram, Ankara, Sevinç Matbaası.
Tekin, Ş., 1980: Maitrisimit Nom Bitig, Die uigurische Ubersetzung eines Werkes der Buddhistischen Vaibhasika-Schule, 1. Teil: Transliteration, Ubersetzung, Anmerkungen. Berlin: Akademie der DDR. Zentralinstitut für alte Geschichte und Archäologie. (Schriften zur Geschischte und Kultur des Alten Orients. Berliner Turfantexte. 9).
Tokyürek, H., 2018: Altun Yaruk Sudur IV (Karşılaştırmalı Metin Yayını). Tegzinç, Ankara: TDK Yayınları.
Tokyürek, H., 2019: Eski Uygur Türkçesinde Budizm ve Manihaizm Terimleri, Ankara: TDK Yayınları.
Zieme, P., 2000: Vimalakırtinirdesasutra. Edition alttürkischer Übersetzungen nach Handschriftfragmenten von Berlin und Kyoto, Berlin: Berlin-Brandenburgische Akademienvorhaben Turfanforschung, (Berliner Turfan Texte 20).