Osmanlı Kapitalist Üretimi Örneği: XIX. Yüzyıl Bursa İpek Manüfaktürleri

Tarih çalışmalarında kavramlar ihtiyatlı bir şekilde kullanılmalıdır. İhtiyatsızlığın bir örneği ‘Osmanlı sanayi’ kavramıdır. Osmanlı sanayisi kavramı gerçekte zanaat üretimini ifade eder. Bununla birlikte Osmanlı iktisat tarihi literatüründe, bu içeriğe uygun olmaksızın Osmanlı sanayisinden bahsedilmektedir. Bu aynı zamanda, Osmanlı tarih çalışmalarında genel olarak tarihçilerin teoriden yoksun çalıştıkları ve arşiv belgelerinde geçen kelimeleri ilgili dönemin tarihsel olgularına has kavramlar gibi kullandıkları anlamına da gelmektedir. Kapitalizmin aşamaları sırasıyla ‘manüfaktür’ ve sanayidir. Kapitalizmin gelişim sürecinde sanayi üretimi aşamasından öncesi, atölye tipi üretim denilebilecek ‘manüfaktür’ üretim aşamasıdır. Bu dönemden önce zanaat üretimi geçerli olup bu aşama kapitalizm öncesi üretim aşamasının yaygın üretim örgütlenmesi tipidir. Sanayi aşamasına geçilmesinde inorganik güç kullanılması ve iş aletlerinin yerini makinelerin alması belirleyicidir. Bu çalışmada, XIX. yüzyıl Bursa ipek sektörü özelinde Osmanlı sanayileşmesi tartışması incelenmiştir. Bursa’da 1840’ların başından itibaren ipek ipliği üretim tesisleri kurulmaya başlanmıştır. Bu tesislerin sayısı yüzyılın izleyen yılları boyunca artmıştır. Bu seyir yüzyılın tamamında geçerliliğini korumuştur. Bu tesislerde ipek kozasından ham ipek ipliği üretilmiştir. Tesislerde buhar gücüyle çalışan yeni tip aletler kullanılmıştır. Buhar gücüyle çalıştırılan bu yeni tip aletlerin kullanımının dışında, üretim sürecinin tamamında makineleşmeye geçildiği söylenilemez. Başka bir deyişle ipek ipliği üretimi, emek yoğun niteliğini korumuştur. Esas olarak yeni üretim organizasyonu çok sayıda işçinin el birliği üretimi olarak kabul edilebilir. Nitekim tesislerde çalışan işçi sayısı bu tespitimizi doğrulamaktadır. Bu tesislerde ithal edilen buhar kazanlarının ürettiği buharın gücüyle çalışan ithal aletlerin bulunduğu göz önünde bulundurulduğunda, birer manüfaktür olarak kabul etmek gerekmektedir. Çalışmanın genel sonucu olarak Bursa’da XIX. yüzyıldaki ipek ipliği üretiminde kapitalizme geçildiği fakat bunun ‘manüfaktür’ nitelikte olduğu belirtilebilir.

Anahtar Kelimeler:

Kapitalizm, Osmanlı, Bursa, Manüfaktür, İpek

Case of Ottoman Capitalist Production: The XIXth Century Bursa Silk Manufactories

Concepts should be used cautiously in historical studies. An example of imprudence is the concept of 'Ottoman industry'. The concept of Ottoman industry actually refers to craft production. However, in the literature of Ottoman economic history, Ottoman industry is mentioned without conforming to this content. This also means that in Ottoman historical studies, historians generally worked without theory and used words in archival documents as concepts specific to the historical facts of the relevant period. The stages of capitalism are ‘manufacture’ and industry, respectively. In the development process of capitalism, before the industrial production stage, it is the ‘manufacture’ stage that can be called workshop type production. Before this period, craft production is valid and this stage is the common type of production organization of the pre-capitalist production stage. The use of inorganic power and the replacement of work tools by machines is decisive in the transition to the industrial stage. In this study, discussion of Ottoman industrialization was examined within the framework of the XIXth century Bursa silk sector. Since the beginning of the 1840s, silk yarn production facilities had been established in Bursa. The number of these facilities increased over the following years of the century. This course had been valid throughout the century. Raw silk yarn was produced from silk cocoons in these facilities. New types of tools powered by steam power were used in the facilities. Apart from the use of these new types of tools powered by steam power, it cannot be said that mechanization had been adopted throughout the production process. In other words, silk thread production had maintained its labor-intensive character. Basically the new production organization can be regarded as the cooperative production of a large number of workers. As a matter of fact, the number of workers working in the facilities confirms this determination. Considering that there was imported tools working with the power of the steam produced by the imported steam boilers in these facilities, they should be regarded as manufactures. As the general result of the study, it can be stated that the production of silk yarn was converted to capitalism in Bursa in the XIXth century, but this was of a ‘manufactural’ nature.

Keywords:

Capitalism, Ottoman, Bursa, Manufacture, Silk,

PDF

___

Aktar, A. (1990). Kapitalizm, az gelişmişlik ve Türkiye’de küçük sanayi. İstanbul: Afa Yayıncılık.
Aktar, A. (2006). Türk milliyetçiliği, gayrimüslimler ve ekonomik dönüşüm. İstanbul: İletişim Yayınları.
Baskıcı, M. M. (2005). 1800-1914 yıllarında Anadolu’da iktisadi değişim (1. baskı). Ankara: Turhan Kitabevi Yayınları.
Bozpinar, C. (2018). Osmanlı Devleti’nde iktisadi zihniyet ve sanayileşme sorunsalı: Bursa ipek sektörü örneği. (Yayımlanmamış doktora tezi). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
Braudel, F. (2017). Maddi uygarlık: Ekonomi ve kapitalizm-XV.-XVII. yüzyıllar (Mübadele oyunları) (3. baskı). (Çev. M. A. Kılıçbay). Ankara: İmge Kitabevi. Carr, E. H. (2013). Tarih nedir? (17. baskı). (Çev. M. G. Göktürk). İstanbul: İletişim Yayınları.
Çakıcı, M. (2010). Osmanlı sanayileşme çabalarında Bursa İpek Fabrikası örneği: 1851-1873. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
Dalsar, F. (1960). Türk sanayi ve ticaret tarihinde Bursa’da ipekçilik. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları.
Devellioğlu, F. (1978). Osmanlıca-Türkçe ansiklopedik lûgat. Ankara: Doğuş Ltd. Şti. Matbaası.
Erder, L. T. (1976). The making of industrial Bursa: Economic activity and population in a Turkish city: 1835-1975. (Yayımlanmamış doktora tezi). Princeton University, Princeton.
Erder, L. T. (1978). Bursa ipek sanayiinde teknolojik gelişmeler: 1835-1865. ODTÜ Gelişme Dergisi: 1978 Özel Sayısı, 111-22.
Fabrika. (t.y.). İçinde Türk Dil Kurumu Güncel Türkçe Sözlük. http://sozluk.gov.tr.
Fabrika. (2004). İçinde İktisat Terimleri Sözlüğü. http://sozluk.gov.tr.
Güran, T. (ed.) (1997). Osmanlı Devleti’nin ilk istatistik yıllığı 1897. Ankara: Devlet İstatistik Enstitüsü.
Kanar, M. (2008). Osmanlı Türkçesi sözlüğü. İstanbul: Say.
Kaygalak, S. (2007). Kır, kent ve kapitalizme geçiş: Bursa örneği. Praksis, 17, 15-32.
Kaygalak, S. (2008). Kapitalizmin taşrası: 16. Yüzyıldan 19. Yüzyıla Bursa’da toplumsal süreçler ve mekânsal değişim. İstanbul: İletişim Yayıncılık.
Maksudoğlu, M. (1993). Osmanlı Devleti mi, Osmanlı İmparatorluğu mu? Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 5-6, 104-17.
Mandel, E. (2008). Marksist Ekonomi el kitabı (3. baskı). (Çev. O. Suda). Ankara: Maki Basın Yayın (Özgür Üniversite Kitaplığı).
Marx, K. (2004). Kapital (6. baskı, cilt 1). (Çev. A. Bilgi). Ankara: Sol Yayınları.
Marx, K. (2011). Ekonomi politiğin eleştirisine katkı (7. baskı). (Çev. S. Belli). Ankara: Sol Yayınları.
Ökçün, A. G. (1997). Osmanlı sanayii 1913, 1915 yılları sanayi istatistiki. Ankara: Devlet İstatistik Enstitüsü.
Palabıyık, A. (2012). Marx’ın Sosyolojisi’nde gözden uzak kalmış bir kavram: “İşbölümü”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 1 (1), 266-98.
Pamuk, Ş. (1984). Osmanlı ekonomisi ve dünya kapitalizmi: 1820-1913. Ankara: Yurt Yayınevi.
Quataert, D. (2006). 19. yüzyıla genel bakış: Islahatlar Devri 1812-1914. Osmanlı İmparatorluğu'nun ekonomik ve sosyal tarihi (2. baskı, cilt 2), İnalcık, H. ve Quataert, D. (eds.) içinde (885-1051). İstanbul: Eren Yayıncılık.
Quataert, D. (2011). Sanayi Devrimi çağında Osmanlı imalat sektörü (3. baskı). (Çev. T. Güney). İstanbul: İletişim Yayınları.
Teoman, Ö. ve Bozpinar, C. (2020a). XIX. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu ve Japonya'da sanayisizleşme: İpekli imalatı üzerine karşılaştırmalı bir değerlendirme. Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 42 (1), 157-179. DOI: 10.14780.muiibd.763976.
Teoman, Ö. ve Bozpinar, C. (2020b). Osmanlı imalat sanayisinde sermayenin kurumsallaşması sorunsalı: Bursa ipek sektörü üzerine bir değerlendirme. Business and Economics Research Journal, 11(4), 1013-33. DOI: 10.20409/berj.2020.296.
Tosh, J. (2013). Tarihin peşinde (5. baskı). (Çev. Ö. Arıkan). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
Wallerstein, I. M. (2004). World-systems analysis: An introduction. Durham: Duke University Press.
Zanaat. (t.y.). İçinde Türk Dil Kurumu Güncel Türkçe Sözlük. http://sozluk.gov.tr.