Garp Ocaklarında Birliğin Bozulması: 18. Yüzyılda Cezayir-Tunus-Trablusgarp İlişkileri

Osmanlı Devleti, 16. yüzyılda Kuzey Afrika'da üç vilayet kurdu. Cezayir, Tunus ve Trablusgarp'tan oluşan bu vilayetlere Garp Ocakları deniliyordu. Fetihlerinin akabinde bu vilayetlerin başına dirayetli beylerbeyiler atanmış ve klasik ocak düzeni kurulmuştu. Ancak yüzyılın sonlarında vilayet idaresinde ciddi sıkıntılar yaşanmaya başladı. Ocak askerleri ve denizciler beylerbeyilere itaat etmiyor, kendi içlerinden seçtikleri "dayı" "bey" gibi nüfuzlu kişileri tanıyorlardı ve bunlar kısa bir süre sonra ocakların idaresini ele geçirdi. 17. yüzyılda artık İstanbul'dan atanan beylerbeyilerin ocak yönetiminde sözü geçmez oldu. Bu yeni idare tarzının oturması sürecinde Kuzey Afrika'da kaotik bir ortam oluştu. Herkesin kabul ettiği bir üst otorite (Padişah'ın atadığı vali/beylerbeyi) yerine vilayet içindeki etkili grupların desteğiyle yönetimi ele geçiren yeni hâkimlere (dayılar/beyler) dayanan bu sistemde, güç dengelerinin değişmesi her şeyi altüst edebiliyordu. Nitekim bu süreçte Ocakların içerisinde iktidar mücadelesi şiddetlendiği gibi Ocakların birbiriyle irtibatı da zayıfladı. Hatta aralarında savaşlar yaşandı. Bu sıkıntıların en yoğun yaşandığı dönem 17. yüzyılın sonları ve 18. yüzyılın ilk yarısı oldu. Bu çalışmada mezkûr dönemde ocaklarda yaşanan iktidar kavgaları ve bu kavgaların komşu ocaklarda meydana getirdiği tesirler ile Payitaht'ın Kuzey Afrika'da birliği ve düzeni sağlamak için aldığı tedbirler değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Osmanlı Devleti, 18.Yüzyıl, Cezayir, Tunus, Libya

Disruption Of Unity And Integrity In Western Odjacks: Algeria-Tunisia-Tripolitania Relations In The 18th Century

The Ottoman Empire established three provinces in North Africa in the 16th century. These provinces, consisting of Algeria, Tunisia and Tripoli, were called Western Odjacks. Following their conquests, vigorous governors (beylerbeys) had been appointed to these provinces and a classical odjack order had been established. However, at the end of the century, serious problems started to occur in the province administration. In the 17th century, the beylerbeys were no longer mentioned in the odjack management. Changing power balances turned everything upside down. A power struggle started in every Odjack. Odjacks' relations with each other also deteriorated. There were even wars between them. The most intense period of these troubles was the end of the 17th century and the first period of the 18th century. In this study, the power struggles in the odjacks and the effects of these fights and the measures taken by Payitaht in North Africa were evaluated.

Keywords:

Ottoman Empire 18th Century, Algeria, Tunisia, Tripolitania, 18th Century,

PDF

___

Osmanlı Arşivi Divan-ı Hümayun Mühimme Defteri (A.DVNS.MHM.d.), Defter Numarası/Hüküm Numarası: 99/149-150 (Cezayir), Tarih: Rebiülevvel 1101 / Aralık 1689-Ocak 1690.
Mühimme Defteri, 99/151-152 (Tunus), Rebiülevvel 1101 / Aralık 1689-Ocak 1690.
Mühimme Defteri, 99/153-154 (Trablusgarp), Rebiülevvel 1101 / Aralık 1689-Ocak 1690.
Mühimme Defteri, 99/296, Evâil-i Cumâdelûlâ 1101 / Şubat 1690.
Mühimme Defteri, 102/546, Evâil-i Cumâdelûlâ 1103 / Ocak 1692.
Mühimme Defteri, 104/977, Evâhir-i Receb 1104 / Mart-Nisan 1693.
Mühimme Defteri, 104/982, Evâhir-i Receb 1104 / Mart-Nisan 1693.
Mühimme Defteri, 105/333, Evâsıt-ı Cumâdelûlâ 1106 / Aralık 1694- Ocak 1695.
Mühimme Defteri, 105/334-335, Evâsıt-ı Cumâdelûlâ 1106 / Aralık 1694- Ocak 1695.
Mühimme Defteri, 105/ 336, Evâsıt-ı Cumâdelûlâ 1106 / Aralık 1694- Ocak 1695.
Mühimme Defteri, 105/337-338, Evâsıt-ı Cumâdelûlâ 1106 / Aralık 1694- Ocak 1695.
Mühimme Defteri, 106/20, 25, Şaban 1106 / Nisan 1695.
Mühimme Defteri, 106/25, 26, 27, Evahir-i Şaban 1106 / Nisan 1695. Mühimme Defteri, 111/1118, Evâhir-i Zilhicce 1111 / Haziran 1700.
Mühimme Defteri, 111/1734, 1735, Evâhir-i Şaban 1112 / Ocak-Şubat 1701.
Mühimme Defteri, 111/1769 (Cezayir), 1770 (Trablusgarp), 1771 (Tunus), Evâsıt-ı Ramazan 1112 / 18 Şubat 1701.
Mühimme Defteri, 112/230, 231, Evâil-i Receb 1113 / Aralık 1701.
Mühimme Defteri, 112/416 (Cezayir), 417 (Tunus), 418 (Trablusgarp), Evâhir-i Şaban 1113 / Ocak 1702.
Mühimme Defteri, 132/1054, Evâsıt-ı Ramazan 1137 / Mayıs 1725.
Mühimme Defteri, 132/1055, Evâsıt-ı Ramazan 1137 / Mayıs 1725.
Mühimme Defteri, 133/738, Evâil-i Ramazan 1138 / Mayıs 1726.
Mühimme Defteri, 135/982, Evâil-i Şaban 1141 / Mart 1729.
Mühimme Defteri, 135/1523, Evail-i Safer 1142 / Ağustos-Eylül 1729.
Mühimme Defteri, 135/1524, Evail-i Safer 1142 / Ağustos-Eylül 1729.
Mühimme Defteri, 138/616, Evâhir-i Cumadeluhrâ 1144 / Aralık 1731. Mühimme Defteri, 140/1349, Evâhir-i Receb 1147 / Aralık 1734.
Mühimme Defteri, 140/1350, 1351, 1352, Evâil-i Zilhicce 1147 / Mayıs 1735. Mühimme Defteri, 145/1194, 1195, 1196, Evâsıt-ı Ramazan 1151 / Aralık 1738.
Mühimme Defteri, 147/278, 279, 280, Evâhir-i Zilkade 1152 / Şubat 1740.
Osmanlı Arşivi Ali Emiri Fonu Sultan III. Ahmed (BOA. AE.SAMD.III.), Belge Numarası: 12241, Tarih: Evâsıt-ı Şevval 1117 / Ocak-Şubat 1706.
Osmanlı Arşivi Bab-ı Asafi Ruus Kalemi Defteri (BOA. A.RSK.d.), Defter Numarası: 1551, Sayfa Numarası: 47.
Osmanlı Arşivi Cevdet Dâhiliye (BOA. C.DH.), Belge Numarası: 4373, Tarih: Evasıt-ı Muharrem (1)142 / 5-15 Ağustos 1729. Osmanlı Arşivi Cevdet Dâhiliye, 13849, Evâsıt-ı Zilhicce 1147 / Mayıs 1735.
Osmanlı Arşivi Kâmil Kepeci Fonu Defterleri (BOA. KK.d.), Defter Numarası: 523-M, Sayfa Numarası: 46.
Osmanlı Arşivi Tahvil (Nişan) Kalemi Defteri (BOA. A.NŞT.d.), Defter Numarası: 1355, Sayfa Numarası: 22, Tarih: 25.C.1130 / 26 Mayıs 1718.
Bostan, İ. (2006). Kadırgadan Kalyona. Beylikten İmparatorluğa Osmanlı Denizciliği (2. Baskı) içinde (ss.183-206). İstanbul: Kitap Yayınevi.
el-Mîlî, Mübârek b. Muhammed el-Hilâlî (1938-1940). Târîhu'l-Cezâir fi'l-Kadîm ve'l-Hadîs (c.3). Cezayir: Mektebetü'n-Nahdati'l-Cezâiriyye.
en-Nâib, A. (1317). el-Menhelü’l-Azb fî Târîhi Trablus el-garb (c.1). Daru’l-Hilâfeti’l-Aliyye (İstanbul): Cemal Efendi Matbaası.
ez-Zâvî, T. A. (1968). Mu’cemü’l-Büldâni’l-Lîbiyye. Trablus: Mektebetü’n-Nur.
Feraud, C. (1994). Havliyyâtü’l-Lîbiyye (Annales Tripolitaines) (3. Baskı). Ar. Çev. Muhammed Abdülkerim el-Vâfî, Bingazi: Câmiatü Karyunus.
İbn Ebî Dinar (1286). Kitâbü'l-Munis fî Ahbâri İfrikiyyeti ve Tûnis, Tunus.
İbn Galbun, Muhammed b. Halil (1998). et-Tezkâr fî men meleke Tarablus ve mâ kâne bihâ min ahbâr, thk. Eymen el-Buhayrî, Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sakâfiyye.
İlter, A. S. (1937). Şimâlî Afrika’da Türkler (c.2). İstanbul: Vakit Gazete Matbaa Kütüphane.
Kılıç O. (2019). Kanuni Sultan Süleyman Devrinde Osmanlı Devleti'nin İdari Taksimatı. Burcu Kurt (ed.). Kanuni Sultan Süleyman Dönemi ve Bursa içinde (ss.364-406). Bursa: Osmangazi Belediyesi Yayınları. Kılıç, O. (2001). Ocaklık Sancakların Osmanlı Hukukunda ve İdari Tatbikattaki Yeri. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 11/1, 257-274.
Kılıç, O. (2010). 18. Yüzyıl Osmanlı Eyalet ve Sancak Tevcihatının Sistematik Tetkiki. XV. Türk Tarih Kongresi Bildiriler Kitabı 4. Cilt 1. Kısım içinde (ss.1025-1044). Ankara: TTK.
Maksudoğlu, M. (1967). Tunus'ta Dayıların Ortaya Çıkışı. AÜİF Dergisi, XIV, 189-202.
Maksudoğlu, M. (1968). Tunus'ta Hâkimiyetin Dayılardan Beylere Geçişi. AÜİF Dergisi, XV, 173-186.
Maksudoğlu, M. (1986). Tunus'un Osmanlı Devletinden Ayrılması. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 4, 137-169.
Mantran, R. (yay. yön.) (2011). Osmanlı İmparatorluğu Tarihi I: Kuruluş ve Yükseliş Yılları. Server Tanilli (çev.). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Özcan, A. (yay.haz.) (2000). Anonim Osmanlı Tarihi (1099-1116/ 1688-1704). Ankara: TTK. Özkan, S. H. (2011). XIII. Yüzyıl Başlarında Kuzey Afrika. Avrasya Etüdleri Dergisi, 40 (Afrika Özel Sayısı), 287-300.
Rossi, E. (1974). Libya münzü’l-Fethi’l-Arabî hattâ sene 1911. Ar. Çev. Halife Muhammed et-Tillîsî, Beyrut.
Taş, A.E. (2016). Osmanlı Garp Ocaklarından Trablusgarp Eyaleti: Karamanlılar Dönemi. Basılmamış Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.