/DOk/ EKLİ YÜKLEMLER VE KIYI DİLLERİ: ÇUVAŞÇA, YAKUTÇA, DOLGANCA VE HALAÇÇA
/DOk/ ekinin Eski ve Orta Türkçede az görülen işlevlerinden biri de bitimli cümle kurmaktır. /DOk/ ekli fiil isimlerinin yüklem olarak kullanılışına Orhon Yazıtlarında da rastlanır ancak örnekler çoğunlukla /mADOk/ ekli olumsuz yapılardır. Bu nedenle Eski Türkçede /mAmIş/ biçimi görülmez. Yalnızca ebke tegdöküm “Karargaha vardım” biçiminde olumlu örnekler bulunur. Bu işlev uzun zamandır araştırmacıların ilgisini çekse de kimi araştırmacılar yukarıdaki gibi örnekleri bitimli cümle olarak değil yan cümle olarak değerlendirmektedir. /DOk/ ekli fiil isimlerinin yüklem kurma işlevine Divanü Lügati’t-Türk’te de rastlanır: ol yā kurdok “O yay gerdi.”, men yā kurdok “Ben yay gerdim.”, olar tāgka agdok “Onlar dağa tırmandı.”, olar ewke kirdök “Onlar eve girdi.”, ol anı urdok “O, onu vurdu.”, men aηar tawar birdök “Ben ona hayvan verdim.” Fakat Divanü Lügati’tTürk’te /DOk/ ekli yüklemler iyelik ekleriyle görülmezler. Benzer örnekler Tuna ve Volga Bulgarcasında da bulunur. Tuna Bulgarcasıyla yazılmış Boyla Çoban yazıtından bir örnek: buyla zoapan tesi dügetögi, butaul zoapan tagrogi. içigi tesi “Buyla Çoban tası doldurdu, Butaul Çoban (mezara) taktı (=astı). İçki tası.” Volga Bulgarcası: fānī dunyāran köç-röw-i “Fani dünyadan göçtü.” /DOk/ ekli fiil isimlerinin yüklem olarak kullanılışı en çok Eski Anadolu Türkçesinden örneklendirilmiştir, örneğin bk. Koç 2012. Modern veriler için Yakutçaya da başvurulmuştur. Bu makalede, öncelikle literatürdeki veri ve tartışmalar kısaca gözden geçirildikten sonra, /DOk/ ekli bitimli biçimler Tuna Bulgarcası, Volga Bulgarcası, Yakutça, Dolganca ve Halaçça verilerle desteklenmeye çalışılacaktır.
Anahtar Kelimeler:
/-DOk/, yüklem, Tuna Bulgarcası, Volga Bulgarcası, Yakutça, Dolganca, Halaçça
PREDICATES WITH /DOK/ AND PERIFERIC LANGUAGES: CHUVASH, YAKUT, DOLGAN AND KHALAJ
One of the less common functions of the /DOk/ in the Old and Middle Turkic is to build a finite forms. The verbal nouns in /DOk/ are also used predicatively in Orkhon Turkic but the examples are mostly negative predicates in /mADOk/. Therefore, a verbal predicate /mAmIş/ invisible in Old Turkic. There are only affirmative examples in the Runic texts as äbkä täg-dök-üm “I arrived in the camp”. This function, which has attracted the attention of researchers for a long time, but some researches believe that the verbal nouns in the example given above are not thepredicates of the main clauses, but they are the predicates of the dependent clauses. The examples for the use of verbal nouns in /DOk/ as finite forms are also found in Divanü Lügati’t-Türk: ol yā kurdok “He strung the bow”, män yā kurdok “I strung the bow”, olar tāgka aγdoq “They climbed the mountain”, olar äwkä kirdök “They entered the house”, ol anı urdok “He beated him”, män aηar tawar birdök “I gave him livestock”. But, the verbal predicate in /DOk/ does not take the possessive suffixes in the Divanü Lügati’t-Türk. The similar examples are also found in Danube and Volga Bulgarian. An example from the Buyla Jopan inscription of the Danube Bulgarian: buyla zoapan tesi dügetögi, butaul zoapan tagrogi. ičigi täsi “Buyla Čoban filled the bowl. Butaul Čoban put it on (his grave). Drink bowl”. Volga Bulgarian: fānī dunyāran köč-röw-i “He passed away from the world”. The use of verbal nouns in /DOk/ as finite forms is mostly exemplified by the data in Old Anatolian Turkic, for example Koç 2012. For modern data, that the predicative function of the verbal noun in /DOk/ Yakut is also mentioned. In this paper, firstly, the data and discussions in the literature will be briefly reviewed, then, finite forms with /DOk/ will be supported with Danube and Volga Bulgarian, Yakut, Dolgan and Khalaj data.
Keywords:
/DOk/, predicate, Danube Bulgarian, Volga Bulgarian, Yakut, Dolgan, Khalaj,
___
- Atalay, Besim (1985). Divanü Lugat-it-Türk Tercümesi II. Ankara: TDK.Berta, Árpád (2010). Sözlerimi İyi Dinleyin..., Türk ve Uygur Runik Yazıtlarının Karşılaştırmalı Yayını. çev. Emine Yılmaz, Ankara: TDK Yayınları.Doerfer, Gerhard (1988). Grammatik des Chaladsch. Turcologica 4. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.Böhtlingk, Otto (1964). Über die Sprache der Jakuten. Mouton&Co, The Hague: Indiana University Publications.Gabain, Annemaria von (1941). Alttürkische Grammatik. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.Hayırsever, Hasan (2016). Dolgancada Addan Ad Yapımı, HÜ, SBE, ÇTLE, yüksek lisans teziLevitskaya, L. Sergeyevna (1976), Istoriçeskaya Morfologiya Çuvaşskogo Yazıka”, Akademiya Nauk, Institut Yazıkoznaniya, Moskva.Koç, Mustafa (2012). Eski Anadolu Türkçesinde /duk/ Ekli Geçmiş Zaman Çekimi, Türkbilig, 23, s. 11-18.Krueger, John Richard (1962). Yakut Manual. Indiana: Indiana University Press.Meyer, İben Raphael (1991). Zur lesung des wolgabulgarischen tnrwy, Türkische Sprachen und Literaturen. Veröffentlichungen der Societas Uralo-Altaica, Band 29, Wiesbaden.Tekin, Şinasi (1987). Altun Yaruk’un 20. Bölümü: İligler Qanlarnıng Köni Törüsin Aymaq (=Rājaşāstra). TUBA, 11, s. 133-175.Tekin, Talat (1987). Tuna Bulgarları ve Dilleri. Ankara: TDK Yayınları.Tekin, Talat (1988). Volga Bulgar Kitabeleri ve Volga Bulgarcası. Ankara: TDK Yayınları.Tekin, Talat (2013). On the Old Turkic Verbal Noun Suffix {-dOk}, haz. E. Yılmaz, N. Demir. Makaleler 2, Tarihi Türk Yazı Dilleri, Ankara: TDK Yayınları.Yakutskay, Nikolay (2010). Ayımnıılar. Cokuuskay: Biçik. Yılmaz, Emine (2013). Karşılaştırmalı Türk Dilbilimi Çalışmalarında Çuvaşçanın Yeri II: Biçimbilgisi. Bengü Beläk, Ahmet B. Ercilasun Armağanı, s. 483-496, Ankara: TKAE Yayınları.Yılmaz, Emine (2019). Doğu Avrupa’da Batı Türkçesi, Türk Edebiyatı Tarihi, s. 221-248, Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. (güncellenmiş ikinci baskı).
- ISSN: 2667-8500
- Yayın Aralığı: Yılda 2 Sayı
- Başlangıç: 2019
- Yayıncı: Bülent BAYRAM
Sayıdaki Diğer Makaleler
ÇUVAŞ YAZAR ALEKSANDIR ARTEMYEV’İN “ÇUVAŞ KIZI SALAMBİ” ROMANI ÜZERİNE BİR İNCELEME
Kitap tenkidi: Firdevs Hisamitdinova: Seçilmiş Eserler
İKİ AYDIN TEK DUYARLILIK AYAZ İSHAKİ VE ÖMER SEYFETTİN’İN HİKÂYELERİNDE TAASUBUN ELEŞTİRİSİ
TARİHTE KAZAK-BAŞKURT İLİŞKİLERİNİN KAZAK ROMANINA YANSIMASI: KAZAK ROMANINDA BAŞKURTLAR
Günümüz Başkurt Coğrafyasını Aşan Toponimler Üzerine Bir Değerlendirme
/DOk/ EKLİ YÜKLEMLER VE KIYI DİLLERİ: ÇUVAŞÇA, YAKUTÇA, DOLGANCA VE HALAÇÇA