Türkiye’de Sosyolojinin İnşasında Siyasetin Belirleyiciliği: Kuruluş Dönemi Üzerine Bir Değerlendirme

Bu çalışmada, Türkiye’de sosyolojinin bir bilim olarak kuruluşunun ilk dönemine odaklanılmıştır. Batı Avrupa’da modern bir bilimsel disiplin olarak on dokuzuncu yüzyılda ortaya çıkan sosyolojinin Osmanlı Devleti’ne intikal ettirilmesi sürecindeki sosyal arka plan üzerinde durulmuştur. Özellikle devletin/toplumun içerisinde bulunduğu iç ve dış siyasal ortamın sosyolojinin biçimlenişi, gelişimi ve kurumsallaşması üzerindeki belirleyiciliği tespit edilmeye çalışılmıştır. Aynı bağlamda, siyasetin etkisinden bağımsız olarak değerlendirilemeyecek olan Batılılaşma ve pozitivizmin etkisi de tartışmaya açılmıştır. Dönemin hem iktidarının hem de aydınlarının benimsediği Batılılaşma reformların yönünü ve amacını belirlemiştir. Pozitivizm ise programın bilimsel zemini ve yöntemini belirlemiştir. Toplumsal alanın hemen her boyutunda hâkim olan bu iki paradigma sosyolojinin inşasında da temel karakteristik olmuştur. Bu çalışmada, Osmanlı’nın son döneminden başlayarak 1940 yılına kadar devam eden süreç değerlendirilmiştir. Siyasetin, sosyolojinin kuruluşundaki belirleyiciliği dönem içerisinde gerçekleştirilen sosyolojik çalışmalar üzerinden analiz edilmiştir. Özellikle iki kurucu isim olan Prens Sabahattin ve Ziya Gökalp’in çalışmaları üzerine odaklanılmıştır. Yukarıda odağa alınan konuların neticesinde, Türkiye’de sosyoloji yeni bir bilim olarak inşa edilirken siyasete koşullu bir şekilde varlık kazandığı tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Türk Sosyolojisi, Batılılaşma, Pozitivizm, Prens Sabahaddin, Ziya Gökalp

Determination of Politics in the Construction of Sociology in Turkey: An Evaluation on the Establishment Period

This study focuses on the first period of the establishment of sociology as a science in Turkey. The social background of the transition of sociology, which emerged in the nineteenth century as a modern scientific discipline in Western Europe, to the Ottoman Empire is emphasized. In particular, it has been tried to determine the decisiveness of the internal and external political environment in which the state/society is located on the formation, development and institutionalization of sociology. In the same context, the influence of Westernization and positivism, which cannot be evaluated independently of the influence of politics, has also been opened to discussion. Westernization, which was adopted by both the government and the intellectuals of the period, determined the direction and purpose of the reforms. Positivism, on the other hand, determined the scientific ground and method of the program. These two paradigms, which dominate almost every aspect of the social field, have also been the main characteristic in the construction of sociology. In this study, the process starting from the last period of the Ottoman Empire and continuing until 1940 was evaluated. The decisiveness of politics in the establishment of sociology has been analyzed through sociological studies carried out during the period. Particular attention was paid to the work of two founding names, Prince Sabahattin and Ziya Gökalp. As a result, it has been determined that while sociology is being built as a new science in Turkey, it has become a conditional presence in politics.

Keywords:

Turkish Sociology, Westernization, Positivism, Prens Sabahaddin, Ziya Gökalp,

PDF

___

Adıvar, A. A. (1982). Osmanlı Türklerinde İlim (4. Baskı). İstanbul: Remzi Kitabevi.
Aktay, Y. (2010). Türk Sosyolojisine Eleştirel Bir Katkı. İstanbul: Küre Yayınları.
Aydın, M. (1990). Osmanlı’da Fikir ve Gerilemenin Genel Seyri ve Sebepleri. Selçuk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Dergisi, 5, 163-184.
Aydın, S. (2009a). İki İttihat-Terakki: İki Ayrı Zihniyet, İki Ayrı Siyaset. Mehmet Ö. Alkan (Editör). Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce 1: Tanzimat ve Meşrutiyet’in Birikimi (8. Baskı) (117-128). İstanbul: İletişim Yayınları.
Aydın, S. (2009b). Türk Düşüncesinde Alman Etkisi. Ömer Laçiner (Editör). Modern Türkiye’de Siyasal Düşünce 9: Dönemler ve Zihniyetler (947-970). İstanbul: İletişim Yayınları.
Belge, M. (2012). Militarist Modernleşme: Almanya, Japonya ve Türkiye (2. Baskı). İstanbul: İletişim Yayınları.
Berkes, N. (2012). Türkiye’de Çağdaşlaşma (18. Baskı). Ahmet Kuyaş (Haz.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Berkes, N. (2017a). Felsefe ve Toplumbilim Yazıları. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Bozarslan, H. (2015). Türkiye Tarihi: İmparatorluktan Günümüze. Işık Ergüden (Çev.), İstanbul: İletişim Yayınları.
Bulut, Y. (2014). Türkiye’de Sosyolojinin 100 Yılı, İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Dergisi, 3(28), 1-21.
Chakrabarty, D. (2012). Avrupa’yı Taşralaştırmak: Postkolonyal Düşünce ve Tarihsel Farklılık. İlker Cörüt (Çev.), İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları.
Çelebi, N. (2015). Sosyoloji Tarihimize Kısa Bir Bakış. Sosyoloji Konferansları, 52, 13-28.
Değirmencioğlu, C. (1987). Mehmet İzzet. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
Dikeçligil, B. (2005). Eski ve Yeni Sosyolojide Nedenselliğin Anlamı ve Ziya Gökalp’te Büyük Adam Sorununa Yeniden Bakış. İ. Ü. Sosyoloji Dergisi, 3(10), 39-57.
Duru, Kazım N. (1975). Ziya Gökalp. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
Ege, N. N. (1977). Prens Sabahaddin: Hayatı ve İlmi Müdafaaları. İstanbul: Güneş Neşriyat.
Ergun, D. (1983). Türkiye’de Cumhuriyet Döneminde Sosyoloji ve Gelişmesi. Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, 8, 2160-2163. İstanbul: İletişim Yayınları.
Erişçi, L. (1942). Türkiye’de Sosyolojinin Tarihçesi ve Bibliyografyası. İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Dergisi, 2(1), 158-169.
Erişirgil, M. E. (1984). Bir Fikir Adamının Romanı: Ziya Gökalp (2. Baskı). İstanbul: Remzi Kitabevi.
Fazlıoğlu, İ. (2015a). Kayıp Halka: İslam-Türk Felsefe-Bilim Tarihinin Anlam Küresi (4. Baskı). İstanbul: Papersense Yayınları.
Fındıkoğlu, Z. F. (1955). Ziya Gökalp. İstanbul: Türkiye Muallimler Birliği Neşriyatı.
Fındıkoğlu, Z. F. (1958). Bizde Sosyoloji ve Birkaç Meselemiz. İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Dergisi, 2(13-14), 137-149.
Fildiş, B. (2019). Köy ve Kent Sosyolojisi Bağlamında Mehmet Ali Şevki Sevündük’te Memleket. Türkan Erdoğan (Editör). Psikoloji ve Sosyoloji Araştırmaları I (69-87). Ankara: Akademisyen Kitabevi.
Gökalp, Z. (2018). Küçük Mecmua Yazıları. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
Gökberk, M. (2007). Felsefe Tarihi (17. Baskı). İstanbul: Remzi Kitabevi.
Güngör, E. (2005). Dünden Bugüne Tarih-Kültür ve Milliyetçilik (10. Baskı). Ankara: Ötüken Neşriyat.
Işın, E. (1985). Osmanlı Modernleşmesi ve Pozitivizm. Tanzimat’tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, 2, 352-362. İstanbul: İletişim Yayınları.
Kabakçı, E. (2008). Pozitivizmin Türkiye’ye Girişi ve Türk Sosyolojisine Etkisi. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 6(11), 41-60.
Kaçmazoğlu, H. B. (2001). Türk Sosyoloji Tarihine Giriş: Ön Koşullar I. İstanbul: Birey Yayıncılık.
Kaçmazoğlu, H. B. (2012). Türk Sosyolojisinde Temalar 2: Kuram, Uygulama, Sosyalizm. İstanbul: Doğu Kitabevi.
Kaçmazoğlu, H. B. (2015). Türkiye’de Sosyolojinin 100 Yıllık Birikimi Üzerine Bazı Tespitler. Sosyoloji Konferansları, 52, 29-55.
Karpat, K. (2009a). Osmanlı’dan Günümüze Kimlik ve İdeoloji (3. Baskı). Onur Güneş Ayas (Çev.), İstanbul: Timaş Yayınları.
Karpat, K. (2010). Türk Demokrasi Tarihi: Sosyal, Kültürel, Ekonomik Temeller. İstanbul: Timaş Yayınları.
Koçak, C. (2009). Yeni Osmanlılar ve Birinci Meşrutiyet. Mehmet Ö. Alkan (Editör). Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce 1: Tanzimat ve Meşrutiyet’in Birikimi (8. Baskı) (72-82). İstanbul: İletişim Yayınları.
Koyuncu, A. (2012). Türkiye’de Göç ve Kentleşme. Köksal Alver (Editör). Kent Sosyolojisi (379-393). Ankara: Hece Yayınları.
Mardin, Ş. (1989). Jön Türklerin Siyasi Fikirleri 1895-1908 (3. Baskı). İstanbul: İletişim Yayınları.
Mardin, Ş. (2013a). Türk Modernleşmesi (22. Baskı). Mümtaz’er Türköne ve Tuncay Önder (Der.), İstanbul: İletişim Yayınları.
Mardin, Ş. (2013b). Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu (11. Baskı). Mümtaz’er Türköne, Fahri Unan, İrfan Erdoğan (Çev.), İstanbul: İletişim Yayınları.
Mermutlu, B. (1995). Ziya Gökalp’in Üniversitede Okutmuş Olduğu “İlm-i İçtima” Dersleri. Türk Sosyoloji Dergisi, 1, 119-167.
Merriman, J. (2018). Rönesans’tan Bugüne Modern Avrupa Tarihi. Şükrü Alpagut (Çev.), İstanbul: Say Yayınları.
Ortaylı, İ. (2009). Osmanlı’da 18. Yüzyıl Düşünce Dünyasına Dair Notlar. Mehmet Ö. Alkan (Editör). Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce 1: Tanzimat ve Meşrutiyet’in Birikimi (8. Baskı) (37-41). İstanbul: İletişim Yayınları.
Özcan, U. (2010). Türkiye’de Sosyoloji: Başlıca Akımlar, Dönemler ve Figürler. Ertan Eğribel ve Ufuk Özcan (Editör). Türk Sosyologları ve Eserleri-II (95-216). İstanbul: Kitabevi.
Özcan, U. (2015). İmparatorluk-Meşrutiyet-Cumhuriyet Tartışmaları Arasında Birinci Kuşak Türk Sosyologlarının Siyasal Hassasiyetleri ve Siyaset-Sosyoloji İlişkisi. Sosyoloji Konferansları, 52, 483-498.
Özcan, U. (2015). İmparatorluk-Meşrutiyet-Cumhuriyet Tartışmaları Arasında Birinci Kuşak Türk Sosyologlarının Siyasal Hassasiyetleri ve Siyaset-Sosyoloji İlişkisi. Sosyoloji Konferansları, 52, 483-498.
Özlem, D. (1999). Siyaset, Bilim ve Tarih Bilinci. İstanbul: İnkılap Kitabevi.
Özlem, D. (2009). Türkiye’de Pozitivizm ve Siyaset. Uygur Kocabaşoğlu (Editör). Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce 3: Modernleşme ve Batıcılık (5. Baskı) (452-464). İstanbul: İletişim Yayınları.
Sabahaddin, P. (2013). İttihat ve Terakki’ye Açık Mektuplar: Türkiye Nasıl Kurtarılabilir? ve İzahlar. Ahmet Zeki İzgöer (Haz.). İstanbul: Dün Bugün Yarın Yayınları.
Sadak, N. (1937). Sosyoloji. İstanbul: Devlet Basımevi.
Sezer, B. (1989). Türk Sosyologları ve Eserleri I. İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Dergisi, 3(1), 1-96.
Sezer, B. (1991a). Toplumumuz ve Sosyoloji. Sadettin Elibol (Editör). Sosyoloji Konuşmaları (3-10). Ankara: Ecem Yayıncılık.
Sezer, B. (1991b). Türk Sosyolojinin Önündeki Sorunlar. İsmail Coşkun (Editör). 75. Yılında Türkiye’de Sosyoloji (7-12). İstanbul: Bağlam Yayınları.
Siler, A. (1992). Türk Yüksek Öğretiminde Darülfünun (1863-1933). Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
Solnon, J. F. (2020). Osmanlı İmparatorluğu ve Avrupa (2. Baskı). Ali Berktay (Çev.), İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Sucu, İ. (2016). Türk Sosyolojisinin Kimliği: Kuruluş Döneminde Türk Sosyolojisinin Karakteristik Özellikleri. FSM İlmi Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, 8, 259-280.
Sucu, İ. (2018). Prens Sabahaddin: Türk Sosyoloji Tarihinde Sosyal Bilim Ekolü. İstanbul: Açılım Kitap.
Toker, N. ve Tekin, S. (2009). Batıcı Siyasi Düşüncenin Karakteristikleri ve Evreleri: ‘Kamusuz Cumhuriyet’ten ‘Kamusuz Demokrasi’ye. Uygur Kocabaşoğlu (Editör). Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce 3: Modernleşme ve Batıcılık (5. Baskı) (82-106). İstanbul: İletişim Yayınları.
Toprak, Z. (2012). Darwin’den Dersim’e Cumhuriyet ve Antropoloji. İstanbul: Doğan Kitap.
Tuna, K. (1995). Ziya Gökalp’in Milli Sosyoloji Anlayışı, Türk Sosyoloji Dergisi, 1, 51-67.
Tuna, K. (2015). Sosyolojinin Türkiye’ye Gelişinin 100. Yılı Üzerine. Sosyoloji Konferansları, 52, 3-12.
Tunaya, T. Z. (1988). Türkiye’de Siyasal Partiler Cilt I: İkinci Meşrutiyet Dönemi (2. Baskı). İstanbul: Hürriyet Vakfı Yayınları.
Yelken, R. (2014). Kurtarıcı ve Kurucu Bir Bilim Olarak Sosyoloji. Sosyoloji Divanı, 4 (Asırlık Sosyoloji Özel Sayısı), 39-51.
Zürcher, E. J. (2005). Savaş, Devrim ve Uluslaşma: Türkiye Tarihinde Geçiş Dönemi (1908-1928). Ergun Aydınoğlu (Çev.), İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
Zürcher, E. J. (2014). Modernleşen Türkiye’nin Tarihi (29. Baskı). Yasemin Saner (Çev.), İstanbul: İletişim Yayınları.