Bi̇r qəzəli̇n Nəsi̇mi̇si̇
Bu məqalədə İmadəddin Nəsiminin (v.1417) “Yəqin, ya Rəbb, yüzündür rəqq-i mənşur.” mətləli qəzəli araşdırılır. Nəsimi Orta əsrlər Azəri-Türk şeirinin görkəmli simalarından biridir. Poeziyasında öz dövrünün dini-fəlsəfi düşüncəsinin rəngarəngliyini əks etdirən şairin adı hürufiliklə bağlıdır; O, Fəzlullah Astarabadinin davamçısı və hürufilik ideyalarının qızğın təbliğatçısı idi. Görünür, Nəsimi bu mistik cərəyanın görkənli nümayəndələrindən olub və onun poeziyası, eləcə də şəxsiyyəti bu sahədə o qədər məşhurlaşıb ki, hətta, ibn Həcər əl-Əsqalaniin (v. 1499) dediyinə görə, hürufilik (hürufiyyə) özü belə bəzən nəsimiyyə kimi tanınıb.
Bu məqalədə əvvəl sufi-hürufi düşüncəsində, xüsusilə Nəsimi şeirində İnsan simasının əhəmiyyətindən bəhs edilir. Hürufi düşüncəsinə görə, Adəm ilahi kəlamın məzhəri idi. Adəmin göz, qaş və kiprikləri, ağzı və alını, yanaq və zənəxdanı, bütünlükdə üzü əlifbanın müqəddəs 28/32 hərfinin təcəssümü idi və İnsan siması Quranda zikr edilən “aşılanmış dəri üzərində yazılmış kitab”ın özü idi. (Q. 52: 2-3).
Məqalədə daha sonra yuxarıda qeyd edilənən qəzəlin beytləri ardıcıllıqla təhlil edilir. Bu təhlildən aydın olur ki, üz və üz cizgiləri ilahi teofaniyanın – kəşf halının mühüm aspektini əks etdirir. Qəzəlin analizi zamanı dərinin, gözlərin, zülfün və dodaqların hürufilikdəki rəmzi mənaları açılır. Burada ilahi/dünyəvi Gözəlin vəsfində Quran ayələrinin və obrazlarıının, eləcə də Cənnət səhnələrinin rolu xüsusi qeyd edilir. Belə ki, Quran motivləri bir tərəfdən hürufi düşüncəsinin bəzi mühüm ideyalarını Qurana yaxından bələd olan Orta əsr auditoriyası üçün daha anlaşıqlı edir, digər tərəfdən isə poeziyaya xüsusi bədiilik verir.
Mənim fikrimcə, bu şeir ilahi nurlanmanın məhsuludur və sufi-hürufi düşüncəsinin mühüm ideyalarını əks etdirir. Hər bir beyt ayrılıqda müəyyən dini-fəlsəfi fikir ifadə etsə də, şair bütün beytləri görünməz iplərlə bir-biri ilə əlaqələndirir.
Anahtar Kelimeler:
İmadəddin Nəsimi, qəzəl, Azəri-türk poeziyası, hürufilik, Quran, üz, dəri Imaduddin Nesimi, ghazal
One ghazal’s Nesimi
The paper deals with a ghazal of ‘Imaduddin Nesimi (d. 1417) with the matla “Yəqin, ya Rəbb, yüzündür rəqq-i mənşur.” (O God! Your Face is a parchment unfolded.) Nesimi is one of the prominent figures of the Medieval Azeri Turkic literature. Although his poetry testifies to the variability of philosophical thoughts, his name associates with Ḥurufi teaching; the poet was a follower of Fadlullah Astarabadi (d.1394) and a passionate agitator of Ḥurufism. It seems he was one of the important figures of that mystic sect, and his poetry and personality were so prominent that, according to Ibn Hajar al-Asqalani (d.1449), even the tenet itself sometimes was known as nesimiyya.İn this article, first, a brief account of importance of human face in sufi-hurufi thought, especially in Nesimi’s poetry will be provided. According to Ḥurufi thought Adam is considered to be manifestation (maẓhar) of the divine eternal word; his eyes, eyebrows, eyelashes, cheeks, lips, mouth, dimple, chin, forehead, and face in general were embodiment of sacred 28 and 32 letters of Arabic/ Persian alphabets, and the human face itself was the holy writing mentioned in the Qur’an in Q. 52:2–3 in the phrase wa kitabin masturin fi raqqin manshurin (By a book scribed, in a parchment unfolded)Then the above mentioned ghazal will be discussed beyt by beyt. Through the discussion it becomes clear that the face with its parts is the most important aspect of speculations in Ḥurufism for exemplifying divine theophany – the state of kashf. Within the analysis of the above ghazal a special attention will be given to the importance of the skin, eyes, curl and lips. I will demonstrate how the poet uses ayats and images of the Holy Qur’an to glorify Divine/Human Beauty, The usage of the images and ayats of the Qur’an, as well as depiction of the scene of Paradise as metaphors of the face reveal some important points; first, the ghazal answers to some important questions about heterodox interpretation of the Qur’an. Further, it makes the heterodox philosophy easier for acceptance representing it in the familiar Qur’anic language of Muslims. Finally, it successfully serves for poetic embellishment. I argue that although the poem apparently seems to be a product of theophanic ecstasy, and each beyt expresses one of important statements of Sufi-hurufi thought, the poet unites all passages with invisible links.
Keywords:
Azeri Turkic poetry, Ḥurufsm, the Qur’an, face, skin,
___
- AĞAVERDİYEV M. (2020) “Quranda işlədilmiş Antroponim və Toponim olmayan qeyri-ərəb mənşəli xüsusi isimlər”. Bakı Universitetinin xəbərləri, Humanitar elmlər. Bakı, say 2, 138-144.
- Al-QUSHAYRİ (2007) Epistle on Sufism, Abu-l Qasim al-Qusayri, al-Risala al-Qushayriyya fi ilm at-Tasawwuf, trans. Alexander D. Knysh (Garnet: The Center for Muslim Contribution to Civilization.
- AMİLOĞLU (2014) Arş-name tercümesi, Hürufi şiirleri. İstanbul, Türkiye yazma eserler kurumu başkanlığı. Hazırlayan Fatih Usluer.
- AYAN H. (1990) ‘Önsöz’. Nesīmī Divanı. Ankara. Akçağ yayınları.
- BASHIR Sh. (2007) “Alphabetical Body: Hurufi Reflections on Language, Script, and the Human Form.” Religious Texts in Iranian Languages. ed. by Vahman and Claus Pedersen. Kobenhavn, 2007.
- BASHİR Sh. (2011) Sufi Bodies, Religion and Society in Medieval Islam. New York: Columbia University Press.
- BRAGİNSKY V. “Universe-Man-Text; The Sufi Concept of Literature,” Bijdragen tot de Taal-, Land-en Volkenkunde (Leiden: 1993).
- BROWNE E. (1988) “Some Notes on the Literature and Doctrines of the Ḥurūfī Sect,” Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland (1898), pp. 61-94;
- CORBIN. H. (1978) The Man of Light in Iranian Sufism. Shambhala. Boulder & London.
- DENNY F.M. (2015) “Face”, Encyclopaedia of the Qur’an, Brill online, (02.27.2015)
- ELIAS J. (2015) “Face of God”. Encyclopaedia of the Qur’an, General Editor: Jane Dammen McAuliffe. Georgetown University, Washingtom DC, Brill online. (02.27.15).
- ƏLİBƏYLİ Ş. (2005) ‘Bədən Mülkü: Füzulinin farsca divanında bədən üzvlərinin adları’. Şərq filologiyası məsələləri. Bakı, Nurlan, 387–415.
- ERNST C. (1985) Words of Ecstasy in Sufism. Albany, State University of New York Press.
- ESTERĀBĀDĪ F. (2012) Cāvidān-Nāme, (Durr-I Yetīm isimli tercumesi), hazirlayani Fatih Usluer, Kabalci Yayinciliq, Shark Klassikleri Dizisi.
- GASIMOVA A. (2015) “Red Terror against Islamic Manuscripts: The Case of the Manuscript Collection of Salman Mumtaz”, Journal of Islamic Manuscripts, Brill, Leiden, #6/ 2015, pp. 17-46.
- GIBB E. J. W. (1904) A History of Ottoman Poetry, ed. by Edward G. Browne. London. Luzac. vol. 1
- GÖLPINARLI A. (1973) Hurufi metnleri kataloqu. Ankara,Türk Tarih Kurumu Basımevi.
- GÖYÜŞOV N. (2001) Təsəvvüf anlamları və dərvişlik rəmzləri. Bakı, Tural.
- FELEK Ö. (2019) The Human Body as a Mirror in Ottoman Literature. Mukaddime, 10(1), 249-284.
- HALEEM M.A. (1990) “The Face, Divine and Human, in the Qur’an”. Islamic Quarterly, 34/3, 164-178.
- KNYSH A.D. (2014) "Ṣūfism and the Quran." Encyclopaedia of the Quran. General Editor: Jane Dammen McAuliffe, Georgetown University, Washington DC. Brill Online, 2014.
- LAHİCİ Ş. M. (2008) Şərhi-Gülşəni-Raz. Ön söz və farscadan tərcümə, izahlar və şərhlər Nəsib Göyüşov. Cild 2. Bakı, Adiloğlu nəşriyyatı.
- LEWISOHN L. (1995) Beyond Faith and Infidelity. The Sufi Poetry and Teaching of Mahmud Shabistari. Richmond, Curzon Press.
- MASSİGNON L. (1982) “Imad Nesimi and the Poets of the Janissaries” . The Passion of al-Hallaj: Mystic and Martyr of Islam. The Survival of al-Hallaj. Bollingen series XCVIII. Princeton University Press, vol 2). 249-254.
- MİR-KASİMOV O. (2014) “Ummis Versus Imams in the Ḥurūfī Prophetology: An Attempt at a Sunnī/Shī‘ī Synthesis?”. ed. Orkhan Mir-kasimov, Unity in Diversity: Mysticism, Messianism, and the Construction of Religious Authority in Islam, Leiden: Brill, 221-247
- Mir-Kasimov O. (2015) Words of Power. Ḥurūfī Teachings between Shi’ism and Sufism in Medieval Islam. The original Doctrine of Faḍl Allāh Astarābādī (London-New York: L.B.Tauris Publishers.
- NASR S. H. (1996) “The Wisdom of Body” ed. Seyyed Hossein Nasr, Religion and the Order of Nature: The 1994 Cadbury Lectures at the University of Birmingham. Oxford: Oxford University Press.
- NƏSIMI. (1973) Əsərləri. Tərtib C. Qəhrəmanov, red. Həmid Araslı. Bakı, Elm. Cild 1-3
- NƏSİMİ. (1987) Iraq divanı. Q. Paşayevin redaktəsi ilə. Bakı, Yazıçı.
- QASIMOVA A. (1994) Məhəmməd peyğəmbərin meracı. Bakı, Yazıçı.
- QASIMOVA A. (2005) Quran qissələri XIV-XVI əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatının ideya-bədii qaynaqlarından biri kimi. Bakı, Nurlan.
- QASIMOVA A. (2019) “Hürufilərə qarşı iki inkvizisiya məhkəməsi”. Bir Əsrlik Nəsimi araşdırmaları toplusu. Bakı, Elm və Təhsil.148-180.
- QASIMOVA A. (2019) “Şahid-bazi ənənəsi və onun Nəsimi şeirində əksi”. Bir Əsrlik Nəsimi araşdırmaları toplusu. Bakı, Elm və Təhsil. 180-196.
- USLUER F. (2014) Hurufilik, Ilk Elden Kaynaklara Doğuşundan İtibaren. İstanbul, Kabalcı.
- БЕРТЕЛЬС Е. Э. (1965) «Заметки по поэтической терминологии персидских суфиев». Избранные сочинения: Суфизм и суфийская литература. Москва, Наука, cild 3, 109-125.
- БЕРТЕЛЬС Е. Э. (1965 a) ‘Словарь суфийских терминов Мир’ат-и ‘ушшак’ in his Избранные сочинения: Суфизм и суфийская литература (5 vols. Москва: Наука, 1965), vol. 1, pp. 126–187.
- ISSN: 2667-4688
- Başlangıç: 2018
- Yayıncı: Holistence Publications