Osmanlı İmparatorluğu’nda Çorum Şer‘iyye Sicillerine Göre Gayrimüslimlerin Çevreyle Olan İlişkileri (1839-1909)

Osmanlı İmparatorluğu’nda gayrimüslimler, uygulanan millet sistemi gereği can, mal, namus güvenliği, din ve vicdan hürriyeti, ibadet serbestisi gibi geniş haklara sahip olmuştur. Zımmî hukuk doğrultusunda kendilerine tanınan idari ve özel hukuk alanlarındaki haklar sayesinde öz kültürlerini korumak suretiyle sisteme adapte olmuşlardır. Ancak gayri müslimler, kamuyu ilgilendiren ceza hukuku davalarıyla birlikte kendilerine tanınan bu geniş haklara rağmen miras, vesayet, vekâlet gibi özel hukuka giren konularda da kadı mahkemesine müracaattan geri durmamışlardır. Bu dava türlerine gayrimüslimlerin Müslüman toplumla yaşadıkları gündelik hayata dair diğer davalar da eklenince şeri‘ye sicilleri söz konusu ilişkilerin mahiyetini ortaya koyan çok önemli bir argümana dönüşmüştür.

Anahtar Kelimeler:

Şer‘iyye Sicilleri, Sosyal Tarih, Osmanlı, Gayrimüslim, Ermeni, Çorum

Non-Muslims in the Ottoman Empire enjoyed a wide variety of rights such as the safety of their lives, property, honor and freedom of thought, religion and worship as required by the nation system. They were able to maintain their own culture and to adapt to the system through the rights granted to them in the fields of administrative and private law in accordance with the non-Muslim law. However, despite these wide range of rights granted to them in penal-law cases concerning the public, non-Muslims were still able to apply to the kadi courts in matters that fall under private law cases such as inheritance, custody and proxy. When the cases concerning daily-life relations between non-Muslims and Muslims became common in addition to the types of court cases mentioned above, the kadi registers turned into a really important argument in revealing the nature of the aforementioned relations.

Keywords:

Social History, Ottomans, Armenian, Çorum, Kadi Registers, Non-Muslim,

PDF

___

387 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Karaman Ve Rûm Defteri ( 937/1530 ), II, (Haz. Ahmet Özkılınç, Ali Coşkun, vd.), Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Yayın Nr. 36, Ankara 1997, s. XIII.
Ahmed Cevdet Paşa, Ma’rûzât. haz. Yusuf Halaçoğlu. İstanbul: Çağrı Yayınları.
Ahmed Lûtfî Efendi, Vak'anüvîs Ahmed Lûtfî Efendi Tarihi. haz. Ahmet Hazarfen. 1 Cilt. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1999.
Alkan, Mustafa. “Osmanlı’da Millet Sistemi”. Emperyalizm Ve Ermeni Meselesi Uluslararası Sempozyumu Bildiriler Kitabı. ed. Mustafa Sıtkı Bilgin, Mehmet Seyfettin Erol vd.. 85-92. ESAM, Aralık 2015.
Apaydın, H. Yunus. “Kefalet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/167-177. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
Aybakan, Bilal. “Vekâlet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/1-6. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
BOA, Osmanlı Arşivi. Sadaret Defterleri [A. MKT. UM.]. No. 451/85, 17 Recep 1277/29 Ocak 1861; No. 496 /7, 25 Safer 1278/1 Eylül 1861.
BOA, Osmanlı Arşivi. Dâhiliye Nezareti Hukuk Kalemi Evrakı [DH. H.]. No. 11/60/3-1, 18 Muharrem 1331/ 28 Aralık 1912.
BOA, Osmanlı Arşivi. Dâhiliye Nezareti Şifre Kalemi Evrakı [DH. ŞFR.]. No. 219/69, 16 Şevval 1313/31 Mart 1896.
BOA, Osmanlı Arşivi. Dâhiliye Nezareti Kalemi Evrakı [DH. TMIK. M.]. No. 46/74, 7 Şaban 1315/1 Ocak 1898.
BOA, Osmanlı Arşivi. Mektubî Kalemi Belgeleri [HR. MKT.]. No. 141/19, H 25 Recep 1272/1 Nisan 1856.
BOA, Osmanlı Arşivi. Meclis-i Vâlâ Riyaseti Defterleri [MVL.]. No. 602/80, 17 Safer 1277/4 Eylül 1860; No. 747/1, 5 Zilkade 1283/11 Mart 1867.
Buğra Ekinci, Ekrem. “Osmanlı Hukukunda Mahkeme Kararlarının Kontrolü”. Belleten 65/244 (2002), 959-1005. Bulduk, Üçler. “16.Yüzyılda Çorum Sancagı II (Dirlikler)”. OTAM 6 (1995), 39-50.
Çanlı, Mehmet. Ankara, Kastamonu, Sivas Osmanlı Vilayet Salnamelerinde Çorum (1869-1908). Çorum: Çorum Belediyesi Kültür Yayını, 2013.
Çorum Şer‘iye Sicilleri Katalogları (ÇŞS). yayına haz. Çorum Kent Arşivi. C. 1, 2, Çorum: Çorum Belediyesi Kültür Yayınları, 2009.
Çorum Şer‘iye Sicilleri(ÇŞS). (Çorum Belediyesi, Çorum Şer‘iyye Sicilleri Transkripsiyon Projesi kapsamında Türk Arşivciler Derneği’nin katkılarıyla transkripsiyonu yapılan H. 1255-1327(1839-1911) Tarihlerini içeren 1-16. Defterlerden istifade edilmiştir). Çorum: Çorum Belediyesi Kent Arşivi, 2009. (Kullanılan kayıtların alındığı defter, sayfa ve hüküm sayıları bu sırayla metin içerisinde verilmiştir).
Dernschwam, Hans. İstanbul ve Anadolu’ya Seyahat Günlüğü. çev. Yaşar Önen. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1992.
Erkan, Nevzat. “18. Yüzyılın İlk Yarısı Üsküdar Sicillerine Göre Müslim-Gayrimüslim İlişkilerinin Hukukî Boyutu”. İHYA Uluslararası İslami Araştırmalar Dergisi 1/1 (2015), 48-79.
Faroqhi, Sureyya. Osmanlı’da Kentler ve Kentliler. çev. Neyyir Berktay. İstanbul: Tarih Vakıf Yurt Yayınları, 2011.
H.984 (M.1576/1577) Tarihli ve TKG.KK.TTd.54 Numaralı Defter-i Mufassal-ı Liva-i Çorum, yayına haz. Mustafa Engin, Murat Alandağlı). Ankara: Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü, Arşiv Dairesi Başkanlığı, Yayın Nr. 8, 2014.
Kara, Adem. “XIX Yüzyılda Osmanlı Anadolusunda Ermeni Toplum Yaşantısı: Çorum ve Antakya Karşılaştırmalı Örnekleri”. The Journal of Academic Social Science Studies 5/6 (December 2012), 303-311.
Karpat, Kemal H. Osmanlı Nüfusu (1830–1914) Demografik ve Sosyal Özellikler. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2003.
Kayar, Gürcan - Yurtseven, Yılmaz. “Osmanlı Muhakeme Hukukunda Şühûdü’l-hâl”. Akdeniz Üniv. Hukuk Fakültesi Dergisi 8/1 (Haziran 2018), 57-77.
Korkmaz, Şerif. Çorum’un İdari, Sosyal ve Ekonomik Yapısı (Tanzimat-II. Meşrutiyet). Çorum: Gazi Üniversitesi, Doktora Tezi, 2003.
Konan, Belkıs. “Gayri müslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumuna İlişkin Bir Değerlendirme”. AÜHFD 64/1 (2015), 171-193.
Köse, Murtaza. “İslam Hukukunda Temsil Kavramı Ve vekâlet -Temsil İlişkisi”. EKEV Akademi Dergisi 12/34 (Kış 2008), 223-246.
Kundakçı, Sibel Kavaklı. “Osmanlı Mahkemesi: Trabzon Örneğinde (1557-1558)”. Karadeniz İncelemeleri Dergisi 27 (Güz 2019), 43-72.
Ortaylı, İlber. Osmanlı Devleti’nde Kadı, Ankara: Turhan Kitabevi Yayınları, 1994.
Özel, Ahmet. “Gayri müslim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/418-427. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
Samur, Sabahattin, “Kudüs Şer’i Mahkeme Sicilleri”. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 4 (1990), 313-322 (Bu makale, Kamil Cemil el-Aseli’nin, Vesaik Mukaddesiyye Tarihiyye (II, Amman 1983) adlı kitabının I. cildinden bir bölümün çevirisidir).
Şahin, Gamze Nur. Osmanlı Devleti’nde Gayrimüslim Tebaanın Hukuki Durumu. Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
Şahin, Hacı Haldun. Çorum Nüfus Defterleri (1844). haz. İrfan Yiğit. Çorum: Çorum Belediyesi Kültür Yayını, 2012.
Şentürk, Mustafa. “Tefsîr Literatüründe Müslüman Kadınların Ehl-i Kitâb Erkekleri İle Evlen-Me(Me)Leri Meselesi”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 32 (2015), 65-108.
Turan, Ömer. “Çorum’da Ermeniler ve Ermeni Tehciri”. Yeni Türkiye 60 (2014), 1-16.
Yurtseven, Yılmaz. “İslam-Osmanlı Muhakeme Hukukunda Şahitlik Müessesesi” YBHD 3/2 (2018), 85-139.
Kayseri Valiliği resmi sitesi: http://www.kayseri.gov.tr/germirkonaklar
Talas Belediyesi resmi sitesi: https://talas.bel.tr/tr/talas/talas-tarihi