Geçmişe Bugün için Bakmak: Modern Dünyanın Mültecilik Krizi ve Osmanlı Muhacirin Komisyonu

Osmanlı İmparatorluğu, farklı yerlerden kendi topraklarına göç etmek zorunda kalan önemli miktarda insanı imparatorluğun değişik noktalarına yerleştirmiştir. Bu yerleştirme işlemini, kendisine sığınanların iskanından sorumlu olmak üzere kurmuş olduğu kurumlar vasıtasıyla yapmıştır. Bu kurumlardan biri 5 Ocak 1860’ta kurulan Muhacirin Komisyonudur. Bu makalede Osmanlı göç tecrübesi ve dayanmış olduğu tarihi ve teorik arka planı inceleyeceğim. Bu tarihi tecrübeyi incelerken göç ile ilgili geliştirilen hicret ve emān kavramları üzerinde duracağım. Bu kavramların hukuki ve kurumsal boyutlarını İslam hukuku çerçevesinde ele alacağım. Bu bize Osmanlı göç tecrübesinin hangi kuramsal arka plan üzerine kurulu olduğunu gösterecektir. Bu konuda ileri sürdüğüm iddiaları desteklemek için İslam hukuk külliyatında ve Osmanlı Arşiv belgelerinde zikredilen kavramları kullanacağım. Bu makalenin teorik çerçevesi 5x5 matris üzerine kuruludur. Osmanlı göç politikaları ile modern mültecilik yaklaşımları mukayese edildiğinde, bunlar arasında birbiriyle ilişkili beş gerilim alanı bulunmaktadır. Günümüzde bir krize dönüşmüş mültecilik meselesindeki bu gerilim noktaları şu kavram gruplamaları şeklindedir: Hicret-iltica: Bu kavram ikilisi, İslam hukukunun göç ve iskân anlayışı ile modern mültecilik ve sığınmacılık politikaları arasındaki gerilime işaret etmektedir. Bu iki kavram, hicret ve iltica arasındaki farklılığı ve gerilimi ifade eden diğer kavramlar ile açıklık kazanacaktır. Daimilik-geçicilik: Bu kavramlar hicret düşüncesinde yer alan daimî iskân anlayışı ile iltica kavramında içkin bulunan geçici ve sınırlı yerleşim arasındaki gerilimi ifade etmektedir. Katkı-yük: Bu gerilim bir yandan muhacirlerin daimî yerleşim anlayışının doğal bir sonucu olarak gittikleri yerlerin inşasına ve gelişimine sundukları katkılara, diğer yandan mülteci kamplarına geçici bir süreliğine yerleştirilen mültecilerin sığındıkları toplumlara entegrasyonlarından kaynaklanan ve günümüzde sığınmayı ciddi bir krize dönüştüren modern sorunlara işaret etmektedir. Sorumluluk-lütuf: Bu kavramlar bir yandan Kur’an’da, Gayr-ı Müslim dahi olsalar Müslüman bir topluma sığınma talebinde bulunanların bu talebinin yerine getirilmesinin zorunluluğunu, diğer yandan modern dönem sığınma hakkı ve insani yardım hakları tartışmalarının ulus devletin hükümranlığına bırakılmış bir tercih olduğunu ifade etmektedir. Dolayısıyla bunlar bir yanda zorunlu kabul diğer yanda üst bir lütuf anlayışının oluşturduğu gerilimleri ortaya koymaktadır. Emân-haklı korku: Matrisin son kavram çifti olan bu iki konsept, İslam ve modern mültecilik hukuklarında göç ve sığınma olgularının dayanmış olduğu teorik kavramsal zemine işaret etmektedir. Kur’ân-ı Kerim’deki bir ayetin yorumu üzerine kurulu olan teoriye göre renk, cinsiyet ve inanca bakmaksızın sığınma ve korunma talebinde bulunanların bu talebinin yerine getirilmesi İslam uluslararası hukuk açısından zorunludur ve bu zorunluluk emân kavramı ile ifade edilmiştir. Buna karşılık, modern uluslararası hukukta başka bir ülkenin vatandaşı olup sığınma talebinde bulunanlara bu hakkın verilmesi haklı bir korkuya dayanmak zorundadır. Makalenin temel iddialarından biri, Osmanlı göç politikalarının bize teorinin pratiği nasıl beslediği ve pratiğin de bu teoriden hareketle nasıl insan merkezli bir yaklaşım geliştirdiğini göstermek olacaktır. Bu nedenle Osmanlı göç politikalarının teorik arka planını ve bunun nasıl uygulamaya dönüştüğünü inceleyecek; bu uygulamaların günümüzde göç olgusu ile ilgilenen politika yapıcılar, hukukçular, sosyologlar ve kurumlar için örnek bir model olduğunu ortaya koyacağım. Bu bağlamda, İslam hukuku içerisinde geliştirilen bu kavramların ortaya koyduğu teorik çerçeve üzerine kurulu olan Osmanlı Muhacirin Komisyonu’nun nasıl işlediğini incelemeye çalışacağım. Buradan hareketle Müslüman toplumların göç konusundaki tarihsel tecrübelerinin günümüzde bir krize dönüşmüş olan mültecilik probleminin çözümüne önemli katkılar sunacağını tartışacağım.

Anahtar Kelimeler:

İslam Hukuku, Mültecilik Araştırmaları, Osmanlı Muhacir Komisyonu, Hicret, muhacir, emān, göç, iskān, Osmanlı İmparatorluğu

Looking at the Past for Today: The Refugee Crisis of the Modern World and the Ottoman Commission for Immigrants (Muhacirin Komisyonu)

The Ottoman Empire handled the massive populations fleeing to its lands through various institutions tasked with settling them in different parts of the empire. One such institution was the Muhacirin Komisyonu, established on January 5, 1860. In this article, I will examine the Ottoman migration experience, as well as the theoretical and historical background on which it was built. While studying the historical experience, I will explore the concepts developed regarding migration within the context of hijra and amān. I will discuss the legal and institutional dimensions of these concepts as developed in Islamic law and the Ottoman experience. This will show us on which conceptual background the Ottoman migration experience is based. I will use the concepts discussed in Islamic legal manuals and documents in the Ottoman Archives to support my argument. The theoretical framework of the article depends on 5 x 5 matrices. There are five interrelated tensions derived from my comparison between the Ottoman experience and modern approaches to refugee rights. On the basis of my research, it is possible to express these tensions as follows: Hijrah versus asylum: This refers to the tensions between the Islamic understanding of migration and modern policies of asylum, which will become clearer through the following tensions. Permanency versus temporality: These concepts point to the tensions between the permanency of residence assumed in the idea of hijra and the limitation of stay based on the concept of refuge. Contribution versus burden: This tension refers, on the one hand, to contributions of the muhājirīn to the local population as a result of being accepted as permanent residents, and, on the other hand, the barriers to integration as a result of the temporality of the modern migrants’ status settled in camps. Obligation versus favor: This refers to the tension between the Qur’ānic principle that declares the obligation of accepting those who seek safeguard, including non-Muslims, and the modern rights to asylum and humanitarian aid based on the choice of the sovereign state. Safeguard (amān) versus well-founded fear: This tension refers to the main concepts of migration in Islamic law and modern refugee law, respectively. As mentioned in a Qur’ānic verse, it is necessary under Islamic law to grant safeguard to whosoever seeks protection. In contrast, according to modern law, granting the right of asylum to the citizens of another state must be based on well-founded fear. One of the main arguments of the article is that the Ottoman migration policies show how the theory guides the practice and how the practice develops a human-centered approach based on this theory. Therefore, I will examine the theoretical background of the Ottoman immigration policies and how it has turned into practice as a model that can be used by the current policy makers, legal scholars, sociologists and institutions dealing with the migration issue. I will argue that the historical practices of Muslim societies have made significant contributions as a solution to the refugee phenomenon that has turned into a crisis today.

Keywords:

Islamic Law, Refugee Studies, Ottoman Empire, Hijra, aman, immigration, Ottoman Commission for Immigrants,

PDF

___

al-Jawzīyah, Muḥammad ibn Abī Bakr Ibn Qayyim. Aḥkām ahl al-dhimmah. al-Dammām: Ramādī lil-Nashr, 1997.
al-Kāsānī, Abū Bakr ibn Masʻūd. Badāʼiʻ al-ṣanāʼiʻ fī tartīb al-sharāʼiʻ. Bayrūt: Dār al-Kutub al-ʻIlmiyya, 1997.
al-Marghīnānī, Burhān al-Dīn ʻAlī ibn Abī Bakr. al-Hidāyah: sharḥ Bidāyat al-mubtadī. Karachi: Idārat al-Qur’ān wa al-‘Ulūm al-Islāmiyyah, 1417.
al-Sarakhsī, Shams al-Dīn Abū Bakr Muḥammad ibn Abī Sahl. Kitāb al-Mabsūṭ. Bayrūt: Dār al-Maʻrifah, 1980.
Amnesty International. “Documents”. Accessed June 14, 2020. https://www.amnesty.org/download/Documents/POL4049052016ENGLISH.PDF
ʻAwdah, ʻAbd al-Qādir. al-Tashrīʻ al-jināʼī al-Islāmī: muqāranan bi-al-qānūn al-waḍʻī. Bayrūt: Dār al-Kātib al-ʻArabī, 1970.
Bohmer, Carol - Shuman, Amy. Rejecting Refugees Political Asylum in the 21st Century. London: Routledge, 2008.
Convention and Protocol Relating to the Status of Refugees.
Cuthell, David. The Muhacirin Komisyonu: An Agent in the Transformation of Ottoman Anatolia 1860-1866. New York: Columbia University, PhD. Dissertation, 2005.
Erdem, Ufuk. Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Muhacir Komisyonları ve Faaliyetleri (1860-1923). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2018.
Gibney, Mark. Global Refugee Crisis: A Reference Handbook. Santa Barbara: ABC-CLIO, LLC, 2010.
Gibney, Matthew J. The Ethics and Politics of Asylum: Liberal Democracy and the Response to Refugees. Cambridge: Cambridge University Press, 2004.
Górak-Sosnowska, Katarzyna et all. (ed.). Muslim Minorities and the Refugee Crisis in Europe. Warsaw: Sgh Publishing House, 2019.
Grahl-Madsen, Atle. “Refugees and Refugee Law in a World in Transition”. Michigan Journal of International Law 3-1 (1982), 65-88.
Grahl-Madsen, Atle. Territorial Asylum. Stockholm: Almqvist & Wiksell, 1980.
Gündüz, Ahmet. “XIX. Yüzyılda Kırşehir’e Yerleştirilen Nogay Muhacirleri”, Turkish Studies 7/1 (2012), 1217-1229.
Hacker, Joseph R. “Jews in the Ottoman Empire (1580–1839)”. The Cambridge History of Judaism. ed. Jonathan Karp-Adam Sutcliffe. 831-863. Cambridge: Cambridge University Press, 2017.
Honig, Bonnie. Democracy and the Foreigner. Princeton: Princeton University Press, 2001.
İpşirli, Mehmet. “Eman”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 11/77-79. Ankara: TDV Yayınları, 1995.
Izquierdo, Sara Núñez. “Open Al-Andalus: Hispanic-Muslim Heritage Impact on Spanish Contemporary Architecture”. Arts 7/66 (2018), 1-19. https://doi.org/10.3390/arts7040066
Karpat, Kemal H. Ottoman Population, 1830-1914: Demographic and Social Characteristics. Madison: University of Wisconsin Press, 1985.
Kırımlı, Hakan. Türkiye’deki Kırım Tatar ve Nogay Köy Yerleşmeleri. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2011.
Mubārakfūrī, Ṣafī al-Raḥmān. al-Raḥīq al-makhtūm: baḥth fī al-sīrah al-Nabawīyah. Qaṭar: Wizārat al-Awqāf wa-al-Shuʼūn al-Islāmiyya, 2007.
O’Neill, Maggie. Asylum, Migration and Community. Bristol: The Policy Press 2010.
Öztürk, Levent. “İslâmiyet’in Yayılmasında Hicretin Önemi: Habeşistan Hicretleri Örneği”, Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4 (2001), 7-24.
Paşaoğlu, Derya Derin. “Muhacir Komisyonu Maruzatı’na Göre (1877-78) 93 Harbi Sonrası Muhacir İskânı”. History Studies International Journal of History 5-3 (2013). 347-386. http://dx.doi.org/10.9737/historyS_732
Qaraḍāwī, Yūsuf. al-Waṭan wa-al-muwāṭanah fī ḍawʼ al-uṣūl al-ʻaqīdīyah wa-al-maqāṣid al-sharīʻīyah. al-Qāhirah: Dār al-Shurūq, 2010.
Rāzī, Fakhr al-Dīn Muḥammad ibn ʻUmar. Mafātīḥ al-ghayb. Bayrūt: Dār al-Fikr,1981.
Safvet, Halilovići. “Islamic Civilization in Spain: A Magnificent Example of Interaction and Unity of Religion and Science”. Science and Religion-Synergy Not Skepticism. ed. Asim Kurjak et al. 64-72. New Delhi: Jaypee Brothers Medical Publisher, 2018.
Şeyban, Lütfi. Mudejares ve Sefarades: Endülüslü Müslüman ve Yahudilerin Osmanlı'ya Göçleri. İstanbul: İz Yayıncılık, 2017.
Squire, Vicki. The Exclusionary Politics of Asylum. Basingstoke: Palgrave Macmillan, 2009.
UNHCR, United Nations High Commissioner for Refugees. “Refugee Situation”. Accessed May 10, 2020. http://data.unhcr.org/syrianrefugees/regional.php
UNODC, United Nations Office on Drugs and Crime. “Documents”. Accessed April 10, 2020. https://www.unodc.org/documents/data-and-analysis/Crime-statistics/Global-Burden-of-Armed-Violence-full-report.pdf
Verskin, Alan. Islamic Law and the Crisis of the Reconquista the Debate on the Status of Muslim Communities in Christendom. Leiden: Brill, 2015.
Yılmaz, Mehmet. “XIX. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nin Muhaciri İskân Politikası”, Osmanlı Ansiklopedisi. 4/587-602. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999
Zolberg, Aristide R. Et al. Escape from Violence Conflict and the Refugee Crisis in the Developing World. Oxford: Oxford, 1989.