Yahya KOÇ

Taşköprülü-Zâde Ahmed Efendi’nin Miftâhü’s-Saʻâde’sinde Tarih İlminin Yeri

Taşköprülü-zâde Ahmed Efendi’nin (ö. 1561), ansiklopedik çalışmalarıyla, İslam dünyasında kendi dönemine kadar gelen süreçte gelişen muhtelif ilmî sahalardaki zihniyetin ve tarih yazıcılığı geleneğinin mirasını kendisinden sonraki nesle aktarma, diğer bir ifadeyle bilinebilir kılma vazifesini yerine getirmiş olduğu anlaşılmaktadır. Ahmed Efendi’nin ilimler ansiklopedisi olan Miftâh es-Saʻâde isimli eserinde zikredilen ilmü’t-tevârih maddesi ve tarihin alt disiplinlerinden olan ilimlerle ilgili maddelerde verilen eserlerin listesi incelendiğinde, bunların 8. yüzyıldan 15. yüzyıla kadarki dönemde, İslam tarih yazıcılığının çeşitli türlerinde ortaya konulmuş eserler oldukları anlaşılmaktadır. Bunlar arasında biyografi ve bio-bibliyografi türünde kaleme alınmış eserler daha fazla örneklendirilmiştir. Anlaşıldığı kadarıyla, bu durum, Ahmed Efendi’nin tarihle alakalı çalışmalarının biyografi ağırlıklı olmasından kaynaklanmıştır. Ancak büyük İslam tarihleri, genel tarihler, şehir tarihleri, coğrafyayla ilgili eserler, bölge tarihleri gibi İslam tarih yazıcılığının başlıca türlerinden eserler de zikredilmiştir. Ahmed Efendi’nin ilimler tasnifine göre, tarih ilmi ve onun alt disiplinlerinden olan ilimler, nazarî yöntemlerle elde edilen ilimler arasında yer almış ve bu hususiyetle aklî ilimler kategorisine dahil edilmişlerdir. Ayrıca, aynı tasnifte tarih ilmi, şerʻî ilimler alanında araştırma yapmak ve yetkinleşmek için gereken alet ilimlerden biri olarak görülmüştür. Ahmed Efendi’nin tasnifinde tarih ilmini, lisanla ilgili olan ilimler arasında tasnif etmesinde tarih bilgisinin yazılı kültürün aktarımındaki rolünün etkili olduğu anlaşılmaktadır.

The Science of History in Miftâh es-Saâde of Tashkopruzāde Ahmed Efendi

Thanks to the encyclopaedical studies of Tashkopruzāde Ahmed Efendi (d. 1561) legacy of various scientific fields and tradition of Islamic historiography in Islamic world which developed in the process up until his time, could reach to the next generation and become widely accessible. When we examine the article of ilmü’t-tevârih, science of history and articles which listed other works of historiography in Miftāh al-sa‘āda, an encyclopedia of sciences of Ahmed Efendi, it is possible to understand that those are various works of Islamic historiography between 8th and 15th centuries. Among those we may especially notice biographies and bio-bibliographies because Ahmed Efendi’s works of history were mostly related to biographies. However, other works of history such as various works of History of Islam, general histories, history of cities, geographical works and regional histories were also pointed out as the principal works of Islamic historiography. According to Ahmed Efendi’s classification of sciences, science of history and its subfields were among the rational sciences because they also use the theoretical method. In addition, the science of history was a necessary tool to realize research in the field of religious sciences. Ahmed Efendi’s classification of science of history with the sciences related to the language shows the knowledge of history had a very important role to transfer of the written culture.

PDF

___

ANDIÇ, Fuat- Süphan Andıç, Mustafa Koçak, İbn Haldun-Hayatı ve Eserleri Üzerine Düşünceler, Kadim Yayınları, Ankara 2010.
AYDIN Suavi- Yılmaz Selim Erdal, Antropoloji, Ed. Handan Üstündağ, Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir 2012. BAŞ, Eyub, Osmanlı Türklerinde Arapça Tarih Yazıcılığı, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2006.
El-CEBERTÎ, Abdurrahman b. Hasan, Acâ’ibü’l-Âsâr fî’t-Terâcim ve’l-Ahbâr, thk. Abdurrahim Abdurrahman Abdurrahim, C. I-IV, Kahire 1997.
ÇINAR, Selime, Fârâbî’den Taşköprîzâde’ye: İslam Medeniyetinde İlimler Tasnifinin Gelişimi, (Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Medeniyetler İttifakı Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2014.
EFENDİOĞLU, Mehmet, “Vefeyât”, DİA, C. 42, İstanbul 2012, s. 603-605.
FAYDA, Mustafa, “Ensâb”, DİA, C. 11, İstanbul 1995, s. 244-249.
FAZLIOĞLU, İhsan, “Ahmed Efendi (Taşköprülü-zâde)”, Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, C. I, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1999, 122-124.
FERİDUN AHMED BEY, Münşe‘tü's-Selâtin, Dârü't-tıbâati'l-âmire, İstanbul 1274. GÜNALTAY, M. Şemseddin, İslam Tarihinin Kaynakları – Tarih ve Müverrihler-, Endülüs Yayınları, İstanbul 1991.
HODGSON, Marshall G.S., Dünya Tarihini Yeniden Düşünmek, Çev. Ahmet Kanlıdere-Ahmet Aydoğan, Yöneliş Yayınları, İstanbul 2001. HUMPREYS, R. Stephen, İslam Tarih Metodolojisi, Çev. Murtaza Bedir-Fuat Aydın, Litera Yayıncılık, İstanbul 2004.
İBN HALDUN, Mukaddime, Haz. Süleyman Uludağ, Dergah Yayınları, İstanbul 1988, C. I-II.
İPŞİRLİ, Mehmet, “Osmanlı Tarih Yazıcılığı”, Osmanlı Ansiklopedisi, : Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, C. VIII, s. 247-257.
İSÂMÜDDİN AHMED TAŞKÖPRÎ-ZÂDE, Miftâhü's-Sa‘âde ve Misbâhü's-Siyâde fî Mevzû‘âti'l-Ulûm, Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut 1985. ,
İSÂMÜDDİN AHMED TAŞKÖPRÎ-ZÂDE, Mevzû‘âtü'l-ulum, trc. Kemaleddin Mehmed Efendi, İkdam Matbaası, Dersaâdet 1313. , Mevsû‘atu Mustalahati Miftâhü’s-Sa‘âde ve Misbâhü’s-Siyâde fî Mevzû‘âti’l-Ulûm, Haz. Refik el-Acem; thk. Ali Dahruc, Mektebetu Lübnan [Librairie du Liban], Beyrut 1998. ,
İSÂMÜDDİN AHMED TAŞKÖPRÎ-ZÂDE, Mevzû‘âtü'l-ulum: ilimler ansiklopedisi, Haz.. Mümin Çevik, Üçdal Neşriyat, İstanbul 1975.
İZGİ, Cevat, Taşköprî-zâde’nin Miftâh as-Sa‘âda’sinin Dil ve Edebiyatla İlgili Bölümünün Tenkitli Metin Tesisi, (İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arap Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 1987
KALKAŞENDÎ, Ebü'l-Abbas Şehabeddin Ahmed b. Ali b. Ahmed, Subhü'l-A'şâ fî Sına‘âti'l-İnşâ, el-Müessesetü'l-Mısriyyeti'l-Amme, Kahire 1963.
KATİB ÇELEBİ, Keşfü’z-Zünûn an-Esâmîi’l-Kütübi ve’l-Fünûn, Haz.. Şerafettin Yaltkaya, Kilisli Rifat Bilge, Maarif Matbaası 1941.
KUTLUER, İlhan, İlim ve Hikmetin Aydınlığında, İz Yayıncılık, İstanbul 2001. MUSTAFA, Şakir, et-Târih el-Arabî ve’l-Müerrihûn, Beyrut 1983.
NEV’Î EFENDİ, İlimlerin Özü (Netâyic el-Fünûn,), Haz. Ömer Tolgay, İnsan Yayınları, İstanbul 1995.
OKUMUŞ, Ejder, Osmanlı’nın Gözüyle İbn Haldun, İz Yayıncılık, İstanbul 2009.
ÖZTÜRK, Necdet- Murat Yıldız, İmparatorluk Tarihinin Kalemli Muhafızları: Osmanlı Tarihçileri – Ahmedî’den Ahmed Refik’e -, Bilge Kültür Sanat, İstanbul 2013.
PARLATIR, İsmail, Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Ankara 2006. ROBİNSON, Chase F., Islamic Historiography, Cambridge University Press, Cambridge 2003.
ROSENTHAL, Franz, İlmü't-tarih inde'l-Müslimin, Çev. Salih Ahmed Ali, Mektebetü'l-Müsenna, Bağdad 1963.
SAMUR, Sebahattin, “Taşköprülü-zâde’nin Tarihle İlgili Eserleri ve Şakâik-ı Nu‘mâniyye”, Taşköprülüzade Ahmet Efendi : 1495-1561, Ed. Ahmet Hulusi Köker, Erciyes Üniversitesi Gevher Nesibe Tıb Tarihi Enstitüsü, Kayseri 1992, s.99-103.
SURURÎ, Ahmet, Taşköprîzâde'nin el-Meâlim'i ve Kelamî görüşleri, (Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi) , İstanbul 2011.
ŞAHİN, Kaya, “İmparatorluk, Bürokrasi Bilinci ve Tarihçinin Zanaatı”, Osmanlı Sarayında Tarihyazımı,Ed. H. Erdem Çıpa, Emine Fetvacı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2014 İstanbul, s. 46-68. ŞEŞEN, Ramazan, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, İsar Vakfı Yayınları, İstanbul 1998.
ŞULUL, Kasım, İslam Düşüncesinde Tarih Tasavvuru ve Usûlü, İnsan Yayınları, İstanbul 2015.
TOGAN, Zeki Velidî, Tarihte Usûl, Enderun Yayınları, İstanbul 1985.
UĞUR, Ali, Taşköprî-zade Ahmed İsâmeddin Efendi (14 Reb.I.901/2 Aralık 1495-30 Rec. 968/13 Nisan 1561) Hayatı, Şahsiyeti, Eserleri ve İlmî Görüşleri, (Atatürk Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi, Yayınlanmamış Doçentlik Tezi), Erzurum 1980.
YAZICI, Hüseyin, “Muhadarât”, DİA, C. 30, İstanbul 2005, s. 391-392.