Şenol ÇELİK

Osmanlı devleti’nde reâyâ (köylü-çiftçi) - yörük (göçebe) ayrımı ve içel sancağı örneği

Bu makale kanunnâmeler, tahrir defterleri ve vekayınameler başta olmak üzere ana kaynaklara dayanarak genel olarak reâya ve yörük kavramlarını açıklamakta ve bu ayrımın ne şekilde yer aldığını ortaya koymaktadır; özelde ise İçel sancağı örneği ile bu ayrımın boyutlarını ve yerleşmelere etkisini birlikte incelemektedir. Osmanlı toplumunda şehirli, köylü veya göçebe aşiretlerin meydana getirdiği ve genel bir tabirle reâyâ denilen vergi mükellefi grup, yönetilenleri oluşturmaktaydı. Göçebe yörüklerin hayat tarzları, yerleşik halde olan reâyâ ile aralarında bazı hukukî ve iktasadî farkların ortaya çıkmasına yol açmıştır. Yörükler, yerleşik köylüler gibi bazı ortak vergilere tabi olmaları nedeniyle reâyâdan sayılmakla birlikte, birçok tarihî kaynakta raiyyet rusumu ödeyen yerleşik köylülerin reâyâdan ayrı tutulduğu, kavram ve içerik olarak reâyâ-yörük ayrımının yapıldığı görülmektedir.

Subjects (peasant-farmer) - yörük (nomad) difference in the Ottoman empire: The case of district of içel

Relying on the law codes, property tax registries and chronicles as well as other main sources, this article in general explains the concepts of reaya (subjects) and yörük (nomads), along with their differences; and particularly it examines the dimensions of this difference in the district of İçel and its effects on the rural settlements. In Ottoman society, the tax payers who were composed of city-dwellers, peasants, and nomadic tribes, were largely called reaya (subjects). This group were tax-payers and ruled people. However, peasants dealing with agriculture were also called as reaya in a narrow sense. The nomadic life style of yörüks had led to the emergence of some juridical and economic differences between them and settled subjects in the rural areas. Although the nomads were regarded a part of subjects because they were liable to same kind of taxes as the settled subjects, in many historical source they were classified as different from the settled peasants, who paid the tenancy tax (raiyyet rüsumu).

PDF

___

Arşiv Vesikaları ve Kaynak Eserleri:
Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Tahrir Defteri (TD), nr. 31, 58, 83, 128, 272, 387.
BOA, Bâb-ı Âsafi, Defterhane-i Âmire (A. DFE), nr. 574, 766.
BOA, Kâmil Kepeci (KK), Ruûs Defteri, nr. 208.
BOA, KK, nr. 2808.
BOA, Mühimme Defteri (MD), nr. 7, s. 655, hkm, 1921; nr. 27, s. 291, hkm. 606.
BOA. A. DFE. nr. 766, s. 4, 7, 14, 15, 21; BOA. A.DFE. nr. 574. Tapu Kadastro, Kuyûd-ı Kadîme Arşivi (TK. KKA), TD, nr. 128.
Kanûnnâme Mecmûası Süleymaniye Ktp. Reisülküttab ksm. nr. 1004.
Kanûnnâme Mecmuası, Bayezid Merkez Ktp. Veliyüddin Efendi Kısmı, nr. 1970.
82 Numaralı Mühimme Defteri, neşr. H. Osman Yıldırım ve dğr, Ankara 2000
Ahmed Refik, Anadolu‟da Türk Aşiretleri (966-1200), İstanbul 1989.
Akgün, Ahmet, Anonim, Tevârih-i Âl-i Osman, Marmara Üni., Sosyal Bilimler Ens., Yüksek Lisans tezi, İstanbul 1988.
Akgündüz, Ahmet, Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri, I (İstanbul 1990), II (1990),
III (1991), IV (1992), V (1992), VI (1993), VII (1994), VIII (1994), IX (1996).
Âşık Paşa-zâde, Tevârih-i Âl-i Osman, neşr. Âli Bey, İstanbul 1332.
Ayhan, Hasan, Anonim Tevârih-i Al-i Osman, (Transkripsiyon, İnceleme, Dizin), Marmara Üni., Türkiyat Araştırmaları Ens., Yüksek Lisans tezi, İstanbul 2003.
Barkan, Ömer Lütfi, XV ve XVI inci Asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda Ziraî Ekenominin Hukukî ve Mali Esasları, Kanunlar, İstanbul 1943.
Birbiçer, Ali, Anonim, Tevârih-i Âl-i Osman, Marmara Üni., Sosyal Bilimler Ens., Yüksek Lisans tezi, İstanbul 1988.
Hadîdî, Tevârîh-i Âl-i Osman 1299-1523, hzr. Necdet Öztürk, İstanbul 1991.
Karazeybek, Mustafa, Târîh-i Âl-i Osman, İstanbul Üni., Sosyal Bilimler Ens., Yüksek Lisans tezi, İstanbul 1994.
Lütfi Paşa, Tevârih-i Âl-i Osman, nşr. Âli Bey, İstanbul 1341.
Oruç Bey, Tevârih-i Âl-i Osman, neşr. Necdet Öztürk, İstanbul 2007.
Tevkiî Abdurrahman Paşa, "Osmanlı kanunnâmeleri”, Millî Tetebbular Mecmuası, I/1 (İstanbul 1331), s. 1-543.
Araştırma ve İnceleme Eserleri:
AKYILMAZ, Gül, “Osmanlı Devleti’nde reaya kavramı ve devlet-reaya ilişkileri”, Osmanlı, IV, Ankara 1999, s. 40-54.
ARICANLI, İsenbike, “Osmanlı İmparatorluğu’nda yörük ve aşiret ayırımı”, Boğaziçi Üniversitesi Beşeri Bilimler Dergisi, VII (İstanbul 1979), s. 29-34.
ARIKAN, Zeki, XV-XVI. Yüzyılda Hamit Sancağı, İzmir 1988.
BARKAN, Ömer Lütfi, "Tarihi demografi araştırmaları ve Osmanlı tarihi", TM, X (İstanbul 1953), s. 1-26.
ÇABUK, Vahid, “Yörükler” maddesi, İA, XIII, s. 430-435.
ÇELİK, Şenol, Osmanlı Taşra Teşkilatından İçel Sancağı (1500-1584), Marmara Üni., Sosyal Bilimler Ens., Doktora tezi, İstanbul 1994.
ÇETİNTÜRK, Selahaddin, "Osmanlı İmparatorluğu'nda yürük sınıfı ve hukukî statüleri", AÜDTCFD, II/1 (Ankara 1943), s. 107-116.
EMECEN, Feridun M., “Osmanlılar’da yerleşik hayat şehirliler ve köylüler”, Osmanlı, IV, Ankara 1999, s. 91-97.
EMECEN, Feridun M., XVI. Asırda Manisa Kazâsı, Ankara 1989.
ERÖZ, Mehmet, Yörükler, İstanbul 1991.
GÖKBİLGİN, Tayyib, Rumeli'de Yörükler, Tatarlar ve Evlâd-ı Fâtihan, İstanbul 1957.
GÖYÜNÇ, Nejat, "Hâne deyimi hakkında" T D, sayı 32 (İstanbul 1979), s. 331-348.
GÜLTEN, Sadullah, XVI. Yüzyılda Batı Anadolu‟da Yörükler, Gazi Üni. Sosyal Bilimler Ens., Doktora tezi, Ankara 2008.
GÜNDÜZ, Tufan, “Konar göçer” maddesi, DİA, XXVI, s. 160-162.
GÜNDÜZ, Tufan, “Osmanlı Devleti’nde konar-göçer raiyyete dair”, Türkmenler Üzerine Makaleler, Bozkırın Efendileri, İstanbul 2009, s. 111-119.
GÜNDÜZ, Tufan, “Osmanlı ekonomisi içinde konar-göçerler”, Türkmenler Üzerine Makaleler, Bozkırın Efendileri, İstanbul 2009, s. 121-133.
GÜNDÜZ, Tufan, Anadolu‟da Türkmen Aşiretleri “Bozulus Türkmenleri 1540-1640”, Ankara 1977.
GÜNGÖR, Kemal, Cenubî Anadolu Yörüklerinin Etno-antropolojik Tetkiki, Ankara 1941.
HALAÇOĞLU, Yusuf, Anadolu‟da Aşiretler, Cemaatler, Oymaklar (1453-1650), I, Ankara 2009.
HALAÇOĞLU, Yusuf, XVIII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu‟nun İskân Siyaseti ve Aşiretlerin Yerleştirilmesi, Ankara 1988.
İNALCIK, Halil, “Osmanlılar’da raiyyet rüsûmu, I”, Belleten, XXIII/92 (Ankara 1959), s. 575-610.
KÜTÜKOĞLU, Mübahat S., XVI. Asırda Tavas Kazasının Sosyal ve İktisâdî Yapısı, İstanbul 2002.
SAYILIR, İeyma Büyükcan, "Göcebelik, konar-göçerlik meselesi ve coğrafî bakımdın konar - göçerlerin farklılaşması", Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XII/1 (İzmir 1012), s. 563-580.
SÜMER, Faruk, "XVI. asırda Anadolu, Suriye ve Irak’ta yaşayan Türk aşiretlerine umumi bir bakış", İFM, II/1-4 (İstanbul 1952), s. 511-522.
SÜMER, Faruk, Oğuzlar, İstanbul 1992.
ŞAHİN, İlhan, “Göçebeler”, Osmanlı, IV, Ankara 1999, s. 132-141.
Şemseddin Sâmî, Kâmûs-ı Türkî, İstanbul 1317.
TANOĞLU, Ali, Beşerî Coğrafya, Nüfus ve Yerleşme, I, İstanbul 1960.
TANOĞLU, Ali, İskân coğrafyası, esas fikirler, problemler ve metod", TM, XI (İstanbul 1954), s. 1-32.
TUNÇDİLEK, Necdet, Türkiye İskan Coğrafyası, İstanbul 1967.
TUNÇDİLEK, Necdet, Türkiye'de Yerleşmenin Evrimi, İstanbul 1986.
TÜRKAY, Cevdet, Osmanlı İmparatorluğu'nda Oymak-Aşiret ve Cemaatler, İstanbul 1979.