İsmail Paşa, Saray ve Babıali: Mısır İşgalinin Siyasi, İktisadî, Sosyal ve İdarî Zemininin İnşası 1863-1879

Osmanlı Devleti’nin 19. Asrının büyük bir bölümünde etkili olan Mısır Meselesi, çeşitli tarihidönüm noktalarında oluşmuş, gelişmiş ve kronik bir hâl alarak Mısır’ın kaybedilmesine nedenolmuştur. Bu dönüm noktalarından birisi, İsmail Paşa’nın Mısır Valiliği’ne tayinidir. Bu tayinsonrası süreç, Mısır’da Osmanlı egemenliğinin günden güne daralmasına, Mısır ile OsmanlıDevleti’nin bağlarının zayıflamasına ve Osmanlı-Mısır ilişkilerinin gerginleşmesine nedenolmuştur. “Bu süreç, özellikle İsmail Paşa’nın Mısır’a Vali ardından da Hıdiv olmasından sonradaha sorunlu bir düzleme oturmuştur. Bu süreçte, Babıali ve Saray’ın Mısır ile kurduğu ilişki biçimiise bu sorunlu süreci baş edilemez hale getirmiştir. Bu ilişki biçimi ve “hediyeler” karşılığındaalınan imtiyaz fermanları, hem devletin egemenlik anlayışını eskitmiş hem de devletin saygınlığınazarar vermiştir. Başta Sultan Abdülaziz, Âli ve Fuad Paşalar olmak üzere Mısır ile kurulan“hediye” diplomasisi İsmail Paşa’nın kurguladığı şekilde yürümüş ve bu da devletin Mısır’dakihükümranlık haklarını zedelemiştir. İsmail Paşa’nın “kişisel” gayretleriyle elde edilen ve 1866 ila1873 yılları arasında verilen imtiyaz fermanları, İsmail Paşa’nın dönemine olduğu gibi sonrakidönemlere de sorunlu bir Mısır Meselesi bırakmıştır Bu imtiyazlar ise başta Süveyş kanalı, Mısır’ındış borç alması ve Mısır maliyesinin çöküşü gibi olaylarla Mısır’ın işgali edilmesi sürecinibeslemiştir. Biz de Mısır Meselesi’nin 1863-1879 dönemini ele alarak Mısır’ın işgali süreciniortaya koymaya çalışacağız.

İsmail Pasha, Palace and Sublime Porte: Construction of the Political, Economical, Social and Administrative Base of the Occupation of Egypt 1863-1879

The Egypt Question, which was effective in a large section the19thcentury of the Ottoman Empire, formed, evolved and caused the loss of Egypt by becoming chronic in various historical milestones. One of these milestones is the appointment of Ismail Pasha to the Egyptian Governorship. The process after this appointment caused the Ottoman sovereignty to shrink from day to day and the weakening of the ties between Egypt and the Ottoman Empire and the tension of the Ottoman-Egypt relations. This process, got an even more problematic course, especially after the İsmail Pasha’s appointment as governor and later as khedive. In this process, the relationship shape that the Babıali and Egypt made contact with the palace has made this problematic process inedible.This form of relationship and the concession edicts received in exchange for “gifts” both destroyed the state's sovereignty understanding and harmed the dignity of the state. The diplomacy of gift destablished with Egypt, especially Sultan Abdulaziz, Alli and Fuad Pashas, continued in the way that Ismail Pasha desired, and this damaged the state's sovereign rights in Egypt.The concession edicts that were gained through İsmail Pashas “personal” efforts and given between the years of 1866-1873 inherited a problematic Egyptian Question to İsmail Pasha’s rule and the succeeding periods. These concessions fed the process that resulted in particular the Suez channel, Egypt's foreign borrowing and the decline of Egyptian finances and the Egypt occupation. We will try to reveal the Egyptian occupation process by taking the Egypt Problem in 1863-1879.

PDF

___

BOA, A. DVNSMSR.MHM.d, 15/45.
BOA, İ.HR., 257/15357
BOA, İ.MTZ (05)., 22/957.
BOA, İ.MTZ(05), 22/561
BOA, İ.MTZ(05), 22/957
BOA, İ.MTZ(05), 27/1432.
BOA, Y.EE, 34/62.
BOA, Y.EE. 9/37.
BOA, Y.EE., 116/14.
BOA, Y.PRK.MK. 1/94.
AKALIN, Durmuş -Selim Parlaz, “Nil’de İktidar Mücadelesi ve Kavalalı”, Çankırı Karatekin Üniversitesi Uluslararası Avrasya Stratejileri Dergisi, C. 1, S. 1, Çankırı 2012.
AKSAN, Virginia H., Kuşatılmış Bir İmparatorluk Osmanlı Harpleri 1700-1870, Çev: Gül Çağalı Güven, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2010.
AKSÜT, Ali Kemal, Sultan Azizin Mısır ve Avrupa Seyahati, Ahmet Sait Oğlu Kitabevi, İstanbul 1944.
ALTUNDAĞ, Şinasi, “İsmail Paşa” Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi, C. 5/2, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1974.
ARIF, Mehmed, Başımıza Gelenler, İrfan Yayınevi, İstanbul 1976.
ARMAOĞLU, Fahir, 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi, TTK Yayınları, Ankara 2000.
AYBİ, Mahmud, II. Abdülhamid’in Ortadoğu Politikası, (Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Muğla 2009.
AZİZ, Ezzel-Arab, Abdel, “The Experiment of Sharif Pasha’s Cabinet (1879): An Inquiry into the Historiography of Egypt’s Elite Movement”, International Journal of Middle East Studies, V: 36, I: 4, Cambridge 2004.
BAKER, Sir Samuel W, Ismailia a Narrative Of The Expedition To Central Africa For The Suppression Of The Slave Trade, V: I, Macmillan And Co, London 1874.
BECKER, Carl H., “Fetihten Osmanlılar Devrine Kadar Mısır”, Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi, C. 8, İstanbul 1979.
BELL, K, “British Policy Towards the Construction of the Suez Canal (1859-65)”, Transactions of the Royal Historical Society, 5th Ser, V: XV, 1965.
BIGER, Gideon, “The First Map of Modern Egypt Mohammed Ali's Firman and the Map of 1841”, Middle Eastern Studies, C. 14, 1978.
BİLGEN, Bahar, “Mısır’da Bir Sosyal Devrim Hikâyesi: Urabi Hareketi” Journal of Historical Studies, S. I: C.4, İstanbul 2006.
BLUNT, Wildfrid Scaven, Secret History of English Occupation Of Egypt, Vail-Ballou Co, New York 1922.BOWEN, John Eliot, Conflictof East and Westin Egypt, G.P.Putnam’s Sons, Newyork and London,1887.
BUCHANAN, Donal Scott, The British Invasion Of Egypt And The Political Press, Submitted to the Graduate Faculty of Texas Tech University in Partial Fulfillment of the Requirements for the Degree of Master Art, Teksas 1997.
CHİROL, Valentine, “The EgyptianQuestion”, Journal of theBritish Institute of International Affairs, V: 1, I: 2, 1922.
ÇINAR, Tuba, “Süveyş Kanalı’nın Açılması ve Osmanlı Dış Politikasındaki Önemi 1869- 1882, (Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 2008.
ÇOLAK, Kamil, “Mısır’ın Fransızlar Tarafından İşgali ve Tahliyesi (1798-1801)”, Sakarya Üniversitesi Fen Edebiyat Dergisi, C. 10, S. 2, Sakarya 2008.
DANIŞMEND, İsmail Hami, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, C. 4, Türkiye Yayınevi, İstanbul 1972.
DAVID, Cannon, Byron, “A Reassessment of Judicial Reform in Egypt, 1876-1891”, The International Journal of African His- torical Studies, V: 5, I: 1, Boston 1972.
DAVİD, Cannon, Byron, “Nubar Pasha, Evelyn Baring and a Suppressed Article in the Drummond-Wolff Conventi- on”, International Journal of Middle East Studies, V: 5, I: 4, Cambridge 1974.
DİCEY, Edward, The Egypt of The Future, William Heinemann, London 1907, s. 65; Sir Alfred Milner, England in Egypt, Edward Arnold Press, London 1902.
DUNN, John P, Khedive İsmail’s Army, London-Newyork 2005.
EATHBONE, W, Great Britain and The Suez Canal, Chapman&Hall, London 1882.
EREN, Emine, Mehmed Ali Paşa İsyanı Ve Mısır Meselesi, (Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Eskişehir 2008.
ERTEM, Süleyman Kani, “Saray ve Babıâli’nin İç Yüzü”, Akşam Gazetesi, Tefrika No: 395.
FAROQHI, Suraiya, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, Çev: Ercan Ertürk, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2012.
FEATHERSTONE, Donalt, Tel-El Kebir Wolseley’s Conquest of Egypt, Great Britain 1993.
GENÇOĞLU, Mustafa, İngiliz Hâkimiyetinde Mısır (1882-1914), (Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 1997.
GÖK, Nejdet, “Mütercim Halimi Efendi’nin Notları Çevresinde Sultan Abdülaziz’in Avrupa Seyahati ve Sonuçları(21 Haziran 1867- 7 Ağustos 1867)”, Tarihin Peşinde Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, S. 7, 2012.
GÖRGÜN, Hilal, “Fransız İşgali ve Sonrası Mısır”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İSAM Yayınları, C. 29, Ankara 2004.
GRANT, Jame, Cassell’s History Of England From The illness Of ThePrince Of Wales To The British Occupation Of Egypt, V. VII, Cassell And Company, Limited, London 1909.
GÜLER, Zeynep, Süveyş’in Batısında Arap Milliyetçiliği Mısır ve Nasırcılık, Yenihayat Kütüphanesi, İstanbul 1994.
GÜMÜŞ, Musa, Güç ve Diplomasi Mısır Meselesi ve Sultan Abdülhamid, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2018.
GÜNDAĞ, Nevzat, “Grek-Rum ve Mehmed Ali Paşa İsyanlarının Yarattığı Müsait Ortamda Doğu Akdeniz’de Devletlerarasında Denge Arayışları”, Türk Yurdu, C. 20, S. 151, Ankara 2000.
HANSEN, Bent -Khairy Tourk, “The Profitability of the Suez Canal as a Private Enterprise, 1859-1956”, The Journal of Economic History, V: 38, I: 4, Cambridge 1978.
HENNEBERT, Lieut Colonel, English in Egypt England and The Suez Canal, (Translate by Permission By Bernard Pauncefote), Allen &Co Press, London 1884.
HOURANİ, Albert, Arap Halkları Tarihi, Çev: Yavuz Alogan, iletişim Yayınları, İstanbul 2009.
HUNTER, F. Robert, “Egypt Under the Successors of Muhammad‘ Ali” The Cambridge History of Egypt, V: 2, Modern Egypt, From 1517 to The End of the Twentieth Century, Ed: By M. W. Daly, Cambridge 1998.
İRTEM, Süleyman Kâni, Osmanlı Devleti’nin Mısır Yemen Hicaz Meselesi, Haz: Osman Selim Kocahanoğlu, Temel Yayınları, İstanbul 1999.
İS-SANAFIRI, İbrahim Muhammed, Osmanlı Mısır İlişkileri (1863-1882), (İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 1993.
KARACA, Taha Niyazi, Büyük Oyun, Timaş Yayınları, İstanbul 2011.
KARAL, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, C. 7, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2003.
KIZILTOPRAK, Süleyman, Mısır’ın İngiltere Tarafından İşgali Osmanlı’nın Diplomasi Savaşı (1882-1887), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2010.
KLAVEREN, Jakab Van, “Mısır’da Rüşvetin Gelişimi: Muhammed Ali Paşa’dan Hıdiv İsmail’e Kadar”, Çev: Ahmet Asker, Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, S. 28, Ankara 2010.
KURAN, Ahmed Bedevi, Osmanlı İmparatorluğunda İnkılâp Hareketleri ve Milli Mücadele, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2012.
KUTLUOĞLU, Muhammet Hanefi, “Mehmed Ali Paşa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İSAM Yayınları, C. 25, Ankara 2002.
KÜÇÜK, Cevdet, “Abdülaziz”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 1, İSAM Yayınları, İstanbul 2013.
KÜRKÇÜOĞLU, Ömer, Türk-İngiliz İlişkileri (1919-1926), Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara 1978.
MAHMUD, Seyyid Muhhamed es-Seyyid, XIV. Asırda Mısır Eyaleti, Marmara Üniversitesi Yayınları, İstanbul 1990.
MARSOT, Afaf Lutfi al-Sayyid, “The Porte and Ismail Pasha’s Quest for Autonomy” Journal of the American Research Center in Egypt, V: 12, 1975.
MARSOT, Al-Sayyid Afaf Lutfi, Mısır Tarihi Arapların Fethinden Bugüne, Çev: Gül Çağalı Güven, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2010.
MAYER, Ann Elizabeth, Abbas Hilmî II: The Khedive and Egypt’s Struggle For Independence, V. I, Michigan: A Dissertation Submitted in Partial Fulfillment of The Requirements For The Degree Of Doctor of Philosophy, 1978.
McCOAN, J. C., Egypt, With A Supplementary Chapter Of Recent Events, Peter Fenelon Collier, New York 1893.
MİEVİLLE, Sir Walter, Under Queen And Khedive The AutobiographtOf An AngloEgyptian Official, William, London1899.
MOSTOFİ, Khosrow, “The Suez Dispute: A Case Study of a Treaty”, The Western Political Quarterly, V: X, I: 1, 1956.
ÖZER, Sevda Özkaya, Osmanlı Devlet İdaresinde Mısır (1839-1882), (Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi), Elazığ 2007.
ÖZER, Sevda Özkaya, Osmanlı Devlet İdaresinde Mısır (1839-1882), (Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi), Elazığ 2007.
ÖZKOÇ, Özge, “İmparatorluk İktidarının Sınırında Osmanlı Mısırı: Mehmed Ali Paşa Döneminden Hıdivliğe”, (Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara 2013.
ÖZTÜRK, Mustafa, “Arap Ülkelerinde Osmanlı İdaresi”, History Studies Ortadoğu Özel Ssı/Middle East Special Issue, Samsun 2010.
Tahsin Paşa, Yıldız Hatıraları Sultan II. Abdülhamid, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1999.
PINAR, Hayrettin, Babıâli ve Hıdiv İsmail, Kitap Yayınevi, İstanbul 2012.
PULLERTON, William Morton, The Memoirs Of İsmail Kemal Bey, Constable And Company Ltd, London 1920.
RAGATZ, Lowell Joseph, The Question of Egypt in Anglo-French Re- lations 1875-1904, Fletcher Pembroke, Edinburgh-Bombay-Sydney 1922.
RAIF, Rağıp -Rauf Ahmed, Mısır Meselesi, Matbaa-i Amire, İstanbul 1334.
REİD, Donald Malcolm, “Cultural Imperialism and Nationalism: The Struggle to Define and Control the Heritage of Arab Art in Egypt”, International Journal of Middle East Studies, V: 24, I: 1, Cambridge 1992.
SABRY, M, “Nubar Paşa”, MEB İslam Ansiklopedisi, C. IX, Millî Eğitim Basımevi, İstanbul 1964.
SAMUR, Sebahattin, “Mehmed Ali Paşa’nın (1770-1849) Sosyal Politikaları; Mısır ve Diğer Osmanlı Eyaletlerindeki Etkisi”, Bilimname, S. 13, 2007.
SHİH, Wang Tsung, “Lord Salisbury and The Justification Of The British Position in Egypt”, Euramerica, V. 26, I. 4, 1996.
SOYSAL, İsmail, Fransız İhtilali ve Türk-Fransız Diplomasi Münasebetleri(1789-1802), TTK Yayınları, Ankara 1987.
ŞAHİN, Hasan, “Doğu Sorunu Çerçevesinde Osmanlı-Fransız İlişkileri (Başlangıcından Paris Barışı’na 1856)”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 40, Erzurum 2009.
ŞAM, Emine Altunay, Mısır’ın 1882’de İngilizler Tarafından İşgali ve Osmanlı Devletinin Takip Ettiği Siyaset, (Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi), Samsun 2001.
TRAILL, H. D, Lord Cromer, Bliss, Sands and Co, London 1897.
TUGAY, Emine Fuat , Bir Aile Üç Asır, Çev: Şeniz Türkömer, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2015.
TURAN, Namık Sinan, İmparatorluk ve Diplomasi, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2015.
WALLACE, D. Mackenzie, Egypt and The Egyptian Question, Macmillan And Co, London 1883.
WILSON, Sir Arnold T, Suez Canal its Pasty Present, and Future, Second Edition, Oxford University Press, London 1939.
WORSFOLD, W. Basil, The Future Of Egypt, Collins Clear Type Press, London.
YUSUF ZİYA, Mısır ve Ordusu, Matbaa-i Askeriye, İstanbul 1330.