MÜNŞÎ İSKENDER BEY'E GÖRE XVII. YÜZYILDA İRAN SAHASINDA TÜRKLER, TÜRKMENLER VE KIZILBAŞLAR
İskender Bey Türkmen Münşînin kaleme aldığı Alem-ârâ-yı Abbasî adlıeser Safevîlerin sadece tarihine değil, dil, kültür, sosyal ve iktisadî hayatlarınadair geniş bilgiler ihtiva etmektedir. İskender Bey, Safevî Devletinin hizmetinegenç yaşta girmiş, bir süre orduda görev aldıktan sonra bürokrasiye geçmiş vemünşîlik makamına kadar yükselmiştir. Onun eserini kıymetli yapan husus isetanık olduğu veya bizzat içinde bulunduğu olayların naklinden başka, görevigereği devletin işleyişine dair pek çok kaydın önüne gelmiş olması ve bunlarıdolaylı veya dolaysız olarak eserine yansıtmasıdır. İskender Beyin tarihyazımındaki dikkati, siyasî, dini, askeri ve etnik meselelerde dikkatiçekmektedir. O, etnik olarak Türk, Safevî ordusunda bulunmakla Kızılbaş, sıfatolarak Türkmendi. İskender Beyin anlatısına göre Kızılbaş olmak aynızamandan Türk olmak anlamına geliyordu. Kızılbaşların ayin ve geleneklerionların erdemlerini tanımlıyordu. Katı sûfilik prensipleri içinde devlete ve şahasadakat Kızılbaşlığın temel prensibiydi. Türkmen adı ise bir yanda AkkoyunluDevletini meydana getiren unsurlardan iken sonradan Safevîlere ve Kızılbaşlığaintisap edenler için, diğer yandan Hazar Denizinin Güneybatısında yaşayanSünnî Türkmenleri tanımlamak için kullanmaktadır. Her ikisinin birbirinekarışmaması ise olayların cereyan ediş şeklinden anlaşılmaktadır. İskender Beyeserini Farsça kaleme almış olmasına rağmen, eser boyunca Türkleri ve Türkkimliğini öne çıkarmaktadır. Bunun yanı sıra İran ahalisini Türk ve Tacik (Fars)diye tanımlayarak, bunların İranın yerli unsuru olduğuna vurgu yapmaktadır.
Turks, Turkmen and Qızılbashes in Iran Region in the 17th Century According to Eskandar Beg Torkaman Monshi
Abstract: Alam-ârâ-ye Abbasî by Eskandar Beg Torkaman Monshi comprises ofnot only wide knowledge of history but also of language, cultural, social, Afterhe served in the army for a while, he was engaged in bureaucracy and beassigned as a Monshi. The thing that made his work precious is that besidesnarrating the events he witnessed or was himself involved in, he dealt with manyrecords due to his position and he reflected those into his works either directly orindirectly. His being very careful in writing history is attached importance due tohis attention in the political, religious, army and ethnical issues. He was a Turkin terms of ethnicity, a qizilbash as he was in Safavid army, and a Turkman as atitle. According to Eskandar Beg s narration, being a qizilbash meant being aTurk at the same time. The ritual and traditions of Qizilbashes described theirvirtues. The loyalty for the state and shah within the rigid Sufi principles was thefundamental principle of being a qizilbash. The name Turkmen is used to referto, on the one hand, those who became safavid and qizilbash originating the stateof Aqqoyunlu and on the other hand, refer to identify the Sunni Turkmen livingin the southwest of the Caspian Sea. The fact that both do not mix with eachother is well understood by the way the events occurred. Although Eskandar Begwrote his work in Persian, he distinguishes the Turks and Turkish identitythroughout his work. Besides this he identified Iranian community as Turk andTajik (Persian) and stressed that these are the local elements of Iran.
___
- Anonim. (1349/1971). Alem-ârâ-yı Şah İsmail. Asgar Montazer Sahib (Neşr.). Tahran.
- Anonim. (2015). Kızılbaşlar Tarihi (Tarih-i Kızılbaşan). (T. Gündüz, Çev. ve not.). İstanbul.
- Budak Münşi-i Kazvini. (1378/2000). Cevahirü l-Ahbar. Muhsin Behram-nejad (Neşr.). Tahran.
- Ebu Bekr-i Tihranî. (2001). Kitab-ı Diyarbekriyye (M. Öztürk, Çev.). Ankara.
- Emir Sadreddin İbrahim Eminî-i Herevi (1383/2005). Fütühat-ı Şahî. Muhammed Rıza Nasırî (Neşr.). Tahran.
- Fazlullah Ruzbihan Huncî İsfahanî. (1379/1991). Tarih-i Alem-ârâ-yı Eminî. M. Ekber Aşık (Neşr.). Tahran.
- Fazlullah Ruzbihan Huncî İsfahanî. (1381/2003). Alem-Ara-yı Eminî. Muhammed Ekber Aşık (Neşr.). Tahran.
- Gündüz, T. (2010). Son Kızılbaş Şah İsmail. İstanbul.
- Hasan Rumlu. (1357/1979). Ahsenü t-Tevarih. Abdülhüseyn Nevaî (Neşr.). Tahran.
- Hasan Rumlu. (2006). Ahsenü t-Tevarih (M. Öztürk, Terc.). Ankara.
- Hurşah b. Kubad el-Hüseynî. (1379/2001). Tarih-i İlçi-yi Nizamşah. M. Rıza Nasırî (Neşr.), Koiçi Haneda, Tahran.
- İbn-i Bezzaz Erdebilî. (1376/1998). Saf vetü s-Saf a. Gulamrıza Tabatabaî-mecd (Neşr.). Tahran.
- İskender Bey Türkmen. (1377/1999). Tarih-i Alem-ara-yı Abbasî, Cilt I-III. M.İ. Rızvanî (Neşr.). Tahran.
