Anadolu’daki kale-kentlerin karşılaştırmalı morfolojik analizi

Geçmişten 20. yüzyıla kadarki süreçte savunma yapıları, yerleşim alanlarını ve sarayı dışarıdan gelecek saldırılara karşı korumak amacıyla inşa edilmişlerdir. Anadolu’da nüfusun artmasıyla yeni yerleşim alanlarına talebin artması ve savaş teknolojisindeki gelişmelerle surlar işlevsel açıdan önemini kaybetmiştir. Fakat bu yapıların kültürel mirasın bir parçası olması nedeniyle korunması ve kentle bütünleştirilmesi ile adaptasyonunun sağlanması gereklidir. Bu kapsamda Anadolu’daki kale kent yerleşimlerinin sanayileşme öncesi ve sonrasında entegrasyon, okunabilirlik ve erişilebilirlik sorunu çalışmanın ana problemini oluşturmaktadır. Kale-kent ilişkisinde morfolojik değişimin incelemesi ve etkili olan dinamiklerin araştırılması kapsamında alan çalışması yapılmıştır. Anadolu’da iç ve dış kalesi olan 30 kent tespit edilmiş ve bu kentlerden nüfus parametresine göre yedi bölgeden birer il seçilerek örneklem belirlenmiştir. Bu doğrultuda Antalya, Bursa, Afyonkarahisar, Kayseri, Trabzon, Şanlıurfa ve Van’ın kentsel sit alanlarının sanayileşme öncesi ve sonrası (19.-21. yy.) haritaları Space Syntax Metodu’yla analiz edilmiştir. Sonuç olarak bulgular doğrultusunda kentlerin illüstrasyonları oluşturularak, kentin surlarla bütünleşmesini ve okunabilirliğini artırmaya yönelik öneriler sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler:

Entegrasyon, Kent kimliği, Kent surları, Kale yerleşimleri, Morfoloji, Space syntax

Comparative morphological analysis of fortress-cities in Anatolia

The fortified structures built in the period from the past to the 20th century were built to protect settlements, palaces and residences. In Anatolia the demand for new settlements and the developments in war technology, the walls have lost their functional importance. However, since these structures are part of the cultural heritage, it is necessary to protect them and integrate them with the city and adapt. This context, the main problem of the study is the integration, intelligibility, and accessibility problem of the before and after the industrialization of the fortified towns settlements. It has been examined within the scope of examining the morphological change in the city-wall relationship and investigating the effective dynamics. In Anatolia, 30 cities with walls were determined and the sample area was determined by choosing one province from each of the seven regions according to the population parameter. Pre/post industrialization (19th-21st century) maps of the urban protected areas of Antalya, Bursa, Afyonkarahisar, Kayseri, Trabzon, Şanlıurfa and Van, were analyzed using the Space Syntax Method. In addition to the findings, illustrations of the cities were created, and suggestions were presented to increase the integration of the city with the city walls and intelligibility.

Keywords:

Integration, Urban identity, City walls, Fortified towns, Morphology, Space syntax,

PDF

___

Akkılıç, Y. (2002). Bursa Ansiklopedisi. Bursa: BURDEF Yayınları.
Aktüre, S. (1978). 19. Yüzyıl Sonunda Anadolu Kenti Mekansal Yapı Çözümlemesi. İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
Altınöz, G. (2003). Mekansal Dizin Yöntemiyle Kentsel Dokuda Biçimsel Analiz: Amasya Örneği. (Yüksek Lisans Tezi), İstanbul Teknik Üniversitesi, İstanbul.
Altun, A. (1988). Ortaçağ Türk Mimarisinin Ana Hatları İçin Bir Özet, Arkeoloji ve Sanat Yayınları (5). İstanbul.
Anabolu, M. U. (2001). İstanbul ve Anadolu’daki Roma İmparatorluk Dönemi Mimarlık Yapıtları (1). İstanbul: Arkeoloji ve Sanat.
Angold, M. (1985). The Shaping of the Medieval Byzantine City Byzantinische Forschungen X.
Anonim. (1997a). (3). İstanbul: YEM.
Anonim. (1997b). Şanlıurfa. Ankara: T. C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
Aru, K. A. (1998). Türk Kenti, Türk Kent Dokularının İncelenmesine ve Bugünkü Koşullar İçinde Değerlendirilmesine İlişkin Yöntem Araştırması. İstanbul: Yapı Endüstri Merkezi Yayınları.
Aygün, N. (2005). Onsekizinci Yüzyılda Trabzon’da Ticaret (1). Ankara: Serander Yayınları.
Badger, G. P. (1987). Nestorians and Their Rituals-A Missionto Mesopotamia and Coordistan in 1842-1844 (1). Londra: Darf Publishers Limited.
Batmaz, E. Ş. (1997). Osmanlı Devletinde Kale Teşkilatına Genel Bir Bakış. OTAM, 7, 1-9.
Baydur, N. (1970). Kültepe (Kaneš) ve Kayseri Tarihi Üzerine Araştırmalar. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
Bayrak, O. (1998). Türkiye Tarihi Yerler Kılavuzu. Ankara: İnkılap Yayınları.
Bilsel, S. G. (1994). Afyon Koruma Amaçlı İmar Planı Araştırma Değerlendirme Raporu, Plan Açıklama Raporu. Afyonkarahisar.
Bingöl, O. (1994). Seleukeia Sidera 1993 yılı Arkeolojik Kazıları (pp. 43-78). Ankara: Göller Bölgesi Arkeolojik, Kültürel Turistik Araştırma ve Değerlendirme Projesi 1993 Yılı Çalışmaları.
Boran, A. (1999). Osmanlı Dönemi Kale Mimarisi. Osmanlı Kültür ve Sanat, 10, 347-361.
Boran, A. (2001). Türk Sanatında Kale Mimarisi. Türk Tarih Kurumu Yayınları, 6(61).
Bouras, C. (2002). Aspects of the Byzantine City; Eighth-Fifteenth Centuries. In A. E. Laiou (Ed.), The Economic History of Byzantium (pp. 499–528). Washington: Harvard University Press.
Bozan, H. (2019). Kent Kültürü ve Kent Kimliğinin Küreselleşme Bağlamında Bir Analizi: Van İli Örneği. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van.
Bryer, A. (1985). The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos. USA: Washington DC.
Cezar, M. (1983). Typical Commercial Buildings of The Ottoman Classical Period And The Ottoman Construction System. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Crow, J. (2017). Fortifications. In P. Niewöhner (Ed.), The Archaelogy of Byzantine Anatolia: From the End of Late Antiquity until the Coming of the Turks: Oxford University Press.
Çalışır Hovardaoğlu, S. (2009). Tarihi Süreklilikte Kentsel Katmanlaşmanın Belgelenmesi Bağlamında Kayseri Kent Merkezi. İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
Çetin, B., Demir, M., Desreumaux, A., Healey, J., ve Liddel, P. (2020). New Inscriptions in Aramaic/Early Syriac and Greek from the Cemeteries of Edessa. Anatolia Antiqua(XXVIII), 119-141.
Çetin, S. (2012). Geç Osmanlıdan Erken Cumhuriyete İç Batı Anadolu’da Kentsel Yapının Değişimi: Manisa, Afyon, Burdur ve Isparta Kentleri Üzerine Karşılaştırmalı Bir İnceleme. Metu JFA, 29(2), 89-126.
Çiftçi, A.ve Can, C. (2007). Urfa Kalesi Mimarlık Tarihi Raporu.
Çiftçi, S. (2019). Şanlıurfa Tarihi Hanlar Bölgesi İçin Sürdürülebilir Koruma-Geliştirme Önerileri. Hasan Kalyoncu Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Gaziantep.
Çöteli, M. G. (2011). 19. Yüzyıl Anadolu Şehirsel Ağı ve Hinterland İlişkileri, Kayseri Örneği. Yıldız Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
Dawes, M.ve Ostwald, M. J. (2013). Precise Locations in Space: An Alternative Approach to Space Syntax Analysis Using Intersection Points. Architecture Research, 3(1), 1-11. doi: DOI: 10.5923/j.arch.20130301.01
Dayar, E. (2020). Osmanlı İmparatorluğu'nun Son Dönemlerinde Antalya Kaleiçi ve Çevresi. Metu JFA, 37(2), 59-84.
Diker, H. F. (2015). Van Kalesi Osmanlı Dönemi Burçları Üzerine Gözlemler. Megaron, 10(3), 282-293.
Diriksoy, N. (2016). Bursa Kaleiçi’nin Güneydoğu Bölümü’nde 1990’dan Günümüze Korunması Gerekli Mimari Miras Değerlerinin Dönüşümü Üzerine Bir Araştırma. Yıldız Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
Dursun, P. (2002). Trabzon Kentsel Dokusunda Morfolojik Analiz. İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
Ekinci, A. (2006). Ortaçağ'da Urfa: Efsane, Tarih, İnan, İlim ve Felsefe KEnti: Gazi Kitapevi.
Esin, E. (1972). Orduğ; Başlangıçtan Selçuklulara Kadar Türk Hakan Şehri. A.Ü. DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, 7(10-11), 135-215.
Fletcher, B. (1996). A History of Architecture: Architectural Press.
Frankfort, H. (1970). The Art and Architecture of the Ancient Orient (4): Yale University Press.
Gabriel, A. (1931). Monuments Turc’s d’Anatolie (Kayseri – Niğde). Paris.
Gerçek, A. (2018). Pisidia’da Hellenistik Dönem Kentleşmesine Dair Bir İnceleme: Seleukeia Sidera. Xvii. Türk Tarih Kongresi, Ankara.
Göncer, S. (1971). Afyon İli Tarihi (1). İzmir: Karınca Matbaacılık ve Ticaret Kollektif Şirketi.
Hillier, B.ve Hanson, J. (1984). The Social Logic of Space. Cambridge: Cambridge University Press.
Hillier, B., Hanson, J., ve Peponis, J. (1987). Syntactic analysis of settlements. Architecture et Comportement. Architecture and Behavior, 3(3), 217-231.
Hillier, B.ve Netto, V. (2002). Society seen through the prism of space: outline of a theory of society and space. Urban design international, 7, 181-203.
Hillier, B.ve Netto, V. (2003). Society seen through the prism of space: outline of a theory of society and space. Urban Design International(7), 181-203.
Hillier, B., Penn, A., Hanson, J., Grajewski, T., ve Xu, J. (1993). Natural movement: or, configuration and attraction in urban pedestrian movement. Environment and Planning B: Planning and Design, 20, 29-66.
Hillier, B.ve Vaughan, L. (2007). The city as one thing. Progress in Planning, 67(3), 205-230.
Höçük, F. Z. (2021). Bursa Kentsel Gelişim Süreci ve Planlama Dönemleri. İstanbul Arel Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, İstanbul.
İnalcık, H. (2010). 15. ve 16. yy’larda Bursa’da Sanayi ve Ticaret Çarşının Öyküsü-Bursa. Bursa: Bursa Büyükşehir Belediyesi.
Kaplanoğlu, R. (2008). Bursa’nın Kentsel Gelişmesi. Bursa Defteri Dergisi(31), 39-51.
Karakan, B. (2006). Koruma Amaçlı İmar Planlarına Eleştirel Bir Yaklaşım; Afyon Örneği. Gazi Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara.
Karatepe, Ş. (1999). Kendini Kuran Şehir. Kayseri: Kayseri Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
Kejanlı, T. (2010). Anadolu’da Selçuklu ve Osmanlı Dönemlerinde Kent Sistemi, Kale ve Merkez-Çarşı Gelişimi. e-Journal of New World Sciences Academy, 5(3), 287-302.
Kılıç, O. (1997). XVI. ve XVII. Yüzyıllarında Van (1548-1648). Van: Van Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Müdürlüğü.
Kostof, S. (1992). The City Assembled: The Elements of Urban Form Through History: Thames and Hudson.
Köker, B. (2020). Afyonkarahisar Kalesi'nin Mevcut Durumunun Saptanması ve Dönemsel Analizi. Süleyman Demirel Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Isparta.
Kubat, A. S. (1997). The morphological characteristics of Anatolian fortified tows. Environment and Planning B: Planning and Design, 24, 95-123.
Kubat, A. S., Ertekin, Ö., Eyüboğlu, E., ve Özer, Ö. (2005). Movement Activity and Strategic Design Study for Istanbul's Historical Galata District. 5th International Space Syntax Symposium, Delft, Hollanda.
Maydaer, S. (2008). Klasik Dönemde Bursa’da Bir Semt: Hisar. Uuludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa.
Mitchell, S. (1991). The Hellenization of Pisidia. Mediterranean Archaeology(4), 119-145.
Naumann, R. (1975). Eski Anadolu Mimarlığı (B. Madra, Trans.). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Niewöhner, P. (2017). Urbanism. In P. Niewöhner (Ed.), The Archaelogy of Byzantine Anatolia: From the End of Late Antiquity until the Coming of the Turks: Oxford University Press.
Özcan, K. (2005). Anadolu’da Selçuklu Dönemi Yerleşme Sistemi ve Kent Modelleri. Selçuk Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Konya.
Özcan, K. (2006). Anadolu-Türk Kent Tarihinden Bir Kesit: Selçuklu Döneminde Anadolu-Türk Kent Model(ler)i. Bilig(38), 161-164.
Özcan, K. (2007). Anadolu’da Selçuklu Dönemi Yerleşme Sistemi Ve Kent Modelleri. İtü Dergisi/A Mimarlık, Planlama, Tasarım, 6(1), 3-15.
Özcan, K. (2010). Erken Dönem Anadolu–Türk Kenti Anadolu Selçuklu Kenti ve Mekânsal Ögeleri. Bilig(55), 193-220.
Özgüven, H. B. (1997). Barut ve Tabya: Rönesans Mimarisi Bağlamında Fatih Sultan Mehmed Kaleleri. İstanbul Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
Prokopios. (1954). Buildings, With an English Translations (G. D. H. B. Dewing, Trans.). Londra: Harvard Üniversitesi.
Ross, S. K. (2001). Roman Edessa. London and New York: Routledge.
Süer, A. (2006). The analysıs of Hıstorıcal / Cultural Pattern Development and Conservation Plans of Antalya Kaleiçi. İzmir Yüksek Teknoloji Enstitüsü, Mühendislik ve Fen Bilimleri Enstitüsü, İzmir.
Şahinalp, M. S. (2005). Şanlıurfa Şehri'nin Kuruluş ve Gelişmesi. Ankara Üniversitesi, Ankara.
Tanyeli, U. (1987). Anadolu Türk Kenti’nde Fiziksel Yapının Evrim Süreci. İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
Tapan, M. (1998). Cumhuriyet Döneminde Doğa ve Kültür Varlıklarını Koruyamamanın Korunması 75 Yılda Değişen Kent ve Mimarlık Bilanço’98 (pp. 199-207). İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları.
Texier, C. (2002). Küçük Asya Coğrafyası, Tarihi ve Arkeolojisi (Asie Mineure; Description Géographique, Historique et Archéologique des Provinces et des Villes de la Chersonnése D‟Asie) (C. Ali Suat Ed. 3). Ankara: Enforasyon ve Dökümanasyon Hizmetleri Vakfı.
Topçu, M. (2008). Konut Değerleri Değişiminin Kentsel Etmenlerle Ölçülmesine Yönelik Bir Yöntem Denemesi: İstanbul Örneği. (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul Teknik Üniversitesi, İstanbul.
Tuluk, Ö. İ.ve Düzenli, H. İ. (2010). Trabzon Kent Mirası: Yer-Yapı-Hafıza. İstanbul: Klasik Yayınları.
Tunceli, M. (2012). Van İslam Ansiklopesi (pp. 510-512).
Uğurlar, A. (2019). Van Kentsel Gelişimi ve Güncel Konut Piyasası İlişkisinin Değerlendirilmesi. İdealkent, 10(27), 447-488.
Url-1. 20.05.2022, 2022, http://www.afyon-bld.gov.tr/tr/Tab.aspx?TabID=34
Url-2. 20.05.2022, 2022, https://www.kulturportali.gov.tr/turkiye/trabzon/gezilecekyer/trabzon-kalesi
Url-3. 18.05.2022, 2022, https://www.jelleverheij.net/sources/maps/map-of-van-city.html
Uslu, A. (2010). Savunma Yapılarının İncelenmesi ve Pazar Kız Kalesi Restorasyon Önerisi. Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Trabzon.
Yağcı, Ö. (2009). Antalya Tarihi Kent Merkezi Gelișim Süreci. Planlama, 2(41), 31-50.
Yamu, C.ve Voigt, A. (2011). Strategic Planning and Design with Space Syntax. 29th eCAADe Conference University of Ljubljana, Ljubljana, Slovenia.
Yavaş, D. (2017). Bursa Şehir Surlarında Ortaya Çıkan Zindanın Restorasyonu. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 18(32), 55-75.
Yılmaz, D.ve Arıhan, S. K. (2006). Antik Yazarlar ve Seyyahların Gözüyle Kayseri. IX. Türk Tıp Tarihi Kongresi Bildirileri, Ankara.
Yılmaz, N. (2005). Kent Merkezlerindeki Kentsel Sit Alanlarında Değişim Sürecinin Değerlendirilmesi: Kayseri Kentsel Sit Alanı ve Talas Kentsel Sit Alanları Örneği. İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
Yüceses, B. (2019). Kale Yapılarının Koruma Bağlamında Değerlendirilmesi: Tokat Kaleleri Örneklemesi. (Yüksek Lisans Tezi), Gazi Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara.