TİMURLULAR VE AK-KOYUNLU, KARA-KOYUNLU TÜRKMENLERİNDE KENGEŞ MECLİSİ

Türk devlet geleneğinde kengeş veya kurultay olarak bilinen bir meşveret meclisi bulunmaktadır. Bu meclisin ilk yapısı da Asya Hun Devleti’nde görülmektedir. Eski Türk devletlerinde mevcut olan kengeş meclisi Timurlu, Kara-Koyunlu ve Ak-Koyunlu devlet yapısında da bulunmaktaydı. Kengeş, danışma ya da müzâkere etme anlamlarına gelir. Timurlular, Kara-Koyunlular ve Ak-Koyunlularda hükümdar, hükümdarın kardeşleri, oğulları, hanımları, aşiret reisleri ve askerî komutanlar, devlet ile ilgili meseleleri ele almak için kengeş meclisleri düzenlerlerdi. Özellikle Timurlular döneminde kengeş meclisi ziyadesiyle ehemmiyet arz etmekteydi. Emir Timur her ne kadar katî emirlerle hâkimiyetini sürdürmüşse de kengeş düzenlemeyi ihmal etmemişti. Emir Timur devletini tesis ederken istişaresiz iş yapmamanın önemine sürekli olarak vurgu yapmaktaydı. Timurlular döneminde düzenlenen kengeş meclisleri eski Türkler döneminde düzenlenen istişare meclislerinin devamı niteliğindeydi. Emir Timur’un ölümünden sonra da Timurlu Devleti’nde kengeş meclisi düzenleme geleneği devam etti. Ak-Koyunlu Türkmenlerinde de uygulanan kengeş düzenleme geleneği, onlara Timurlulardan tevarüs etmişti. Aynı şekilde Kara-Koyunlu Devleti’nde de kengeş meclisleri düzenlenirdi. Kengeş meclisi AkKoyunlu ve Kara-Koyunlu Türkmenleri döneminde de genel olarak devletin önemli meselelerini görüşmek için toplanmaktaydı. Ayrıca Mirzalar da bağımsız olarak hâkim olduğu bölgelere kendilerinden sonra başa geçmesini istediği kişiyi belirlemek için kengeş meclisi düzenlerlerdi. Bunun yanı sıra kengeş meclisi savaş esnasında da toplanmaktaydı. Hükümdarın bazı durumlarda meclisin kararının dışında kendi fikrini uyguladığı da olmaktaydı. Kengeş meclisi çoğunlukla devletin önemli meselelerini görüşmek için toplanıyordu. Kengeş meclisi hükümdar başkanlığında toplandığı zaman, hükümdar meclisin kararı üzerinde büyük etkiye sahip oluyordu. Kengeş meclisleri hükümdarın katılımı dışında toplanmış ise o anda en yetkili şehzade yoksa önemli bir konumda olan emirin yönetiminde toplanıp karar alabilirdi. Savaş kararı, genellikle kengeş meclisinde verilmekteydi. Ancak meclisin çoğunluk kararına rağmen son sözü hükümdar söylerdi. Bu açıdan kengeş meclisinde alınan kararların hükümdar üzerinde bağlayıcı etkisi bulunmamaktaydı. Ayrıca, kengeş meclisine bazen ve gerektiğinde hatunların da başkanlık etmeleri eski Türk devletlerinde kadına verilen önemi göstermesi açısından mühimdir. Bu çalışmada kengeş meclisinin kökeni irdelendikten sonra Timurlular özellikle de Emir Timur Dönemi’nde kengeş meclisinin işleyişi ve önemine vurgu yapılmaya çalışılmıştır. Ardından da AkKoyunlu ve Kara-Koyunlu Türkmenlerinde kengeş meclisinin işleyişi ve önemi üzerinde durulmaktadır.

THE KENGESH ASSEMBLY IN TIMURIDS AND AQ-QOYUNLU, QARA-QOYUNLU TURKMENS

In the Turkish state tradition, there is a consultation council known as kengeş or congress. The first structure of this assembly is also seen in the Asian Hun State. The kengesh council, which was present in the old Turkish states, was also in the Timurid, Qara-Qoyunlu and Aq-Qoyunlu state structure. Kengesh means to consult or negotiate. In Timurids, The Qara-Qoyunlu, and The Aq-Qoyunlu, the ruler, the ruler's brothers, sons, wives, tribal chiefs and military commanders held kengesh assemblies to deal with state related issues. Especially during the Timurid period, the kengesh council was of great importance. Although Emir Timur maintained his dominance with strict orders, he did not neglect to organize the kengesh. While establishing the Emir Timur state, he constantly emphasized the importance of not doing business without consultation. The kengesh assemblies held during the Timurid period were a continuation of the consultation assemblies held inthe old Turks period. After Emir Timur’s death, the tradition of holding kengesh councils continued in the Timurid State. The tradition of kengesh arrangement, which was also practiced among the Aq-Qoyunlu Turkmen, inherited them from the Timurids. Likewise, kengesh assemblies were held in the Qara-Qoyunlu State. In addition, the Mirzas also held kengesh councils to determine the person they wanted to succeed them in the regions they ruled independently. In addition, the kengesh council was also convened during the war. In some cases, the monarch also applied his own opinion outside of the council’s decision. Kengesh council would often meet to discuss important matters of the state. When the kengesh council met under the chairmanship of the monarch, the monarch would have a great influence on the decision of the council. When kengesh assemblies met without the participation of the monarch, if the most authoritative prince was not present, they could meet and make decisions under the leadership of the eminent emir. The war decision was usually made in the kengesh council. However, despite the majority decision of the assembly, the monarch had the last word. In this respect, the decisions taken in the kengesh council did not have a binding effect on the monarch. In addition, it is important that women preside over the kengesh council sometimes and when necessary, in terms of showing the importance given to women in the old Turkish states. In this study, after examining the origin of the kengesh council, it has been tried to emphasize the functioning and importance of the kengesh council in the Timurids, especially in the Emir Timur Period. Then, the functioning and importance of the kengesh council in Aq-Qoyunlu and Qara-Qoyunlu Turkmens is emphasized.

PDF

___

AKA, İsmail, Mirza Şahruh ve Zamanı, TTK Yayınları, Ankara 1994.
ARAYANCAN, Ayşe Atıcı, Karakoyunlu Hükümdarlarından Cihanşâh ve Dönemi 1438-1467 (DiniSiyasi-Kültürel, Sosyal), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora Tezi) Ankara 2010.
DONUK, Abdülkadir, Eski Türk Devletlerinde İdarî, Askerî Unvan ve Terimler, Türk dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul 1988.
EBU BEKR-İ TİHRANÎ, Kitâb-ı Diyarbekriyye, Neşr. Necati Lugal- Faruk Sümer, C. I, TTK Yayınları Ankara 1993; Türkçe Terc., Kitab-ı Diyarbekriyye, çev. Mürsel Öztürk, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2014.
ABDULLAH B. FETHULLAH EL-BAĞDADÎ, el-Düvelü’l-İslamiyye fi el-Şark, tah. Târık Nâfi’ elHamdânî, Dâr’ul-Mektebetü’l-Hilâl, Beyrut 2010.
El-MEHÂMÎ, Abbas el-Azzâvî, Tarihü’l Irak Beyne İhtilâleyn el-Hükûmetü’l-Türkmâniyye, C. III, Dâru’lArabiyyetû’l-Mavsuât, Bağdat, 1939.
ERDEM, İlhan - Paydaş Kazım, Ak-Koyunlu Devleti Tarihi, Birleşik Kitabevi Ankara 2007.
HASAN-I RUMLU, Ahsenü’t-Tevârih, nşr. Abdul-Hüseyin Nevaî, İntişarat-ı Esatir, C. III, Tahran, 1389/2010; Türkçe terc, Ahsenü’t-Tevârih, çev. Mürsel Öztürk, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2006.
İBN ARABŞAH, Acâibu’l-Makdûr, çev. D. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul, 2012.
MUHAMMED YUSUF VALE-İ İSFAHANÎ KAZVÎNÎ, Hold-i Berin (Tarih-i Timuriyân ve Türkmenân), haz. Mir Haşim Muhaddis, Mirâs-ı Mektûb, Tahran 1379/2000.
FAZLULLÂH B. RÜZBİHAN HUNCİ-İ İSFAHANİ, Tarih-i Alem Aray-ı Emini, Persian text edited by John E. Woods, London 1992; İngilizce Terc. MİNORSKY, V. Persia A.D 1478-1490 (An Abridged Translation of Fadlullah b. Rüzbihan Khunji's Tarikh-i Alem-Ârâ-yı Amini), London 1957.
JOHN E, Woods., The Aqqoyunlu Clan, Confederation, Empire, Mineapolis and Chicago, 1976, Türkçe’ye çev. Sibel Özbudun, Akkoyunlular, Milliyet Yayınları İstanbul 1993.
KAFESOĞLU, İbrahim, Türk Milli Kültürü, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1986.
KÂŞGARLI MAHMUD, Dîvânu Lugâti’t-Türk, haz. Ahmet B. Ercilasun-Ziyat Akkoyunlu, TDK Yayınları, Ankara 2018.
KOCA, Salim, Türk Kültürünün Temelleri, Berikan Yayınları, Ankara 2003.
KORKMAZ, Ahmet, “Kara-Koyunlu Ordusunda İnsan Unsuru ve Görevliler”, Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, 3/5, Ocak 2021, s. 65-76.
KORKMAZ, Ahmet, Kara-Koyunlu Devleti’nin Askerî Teşkilâtı, Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Şanlıurfa 2020
KURAT, Akdes, Nimet, Peçenek Tarihi, Devlet Basımevi, İstanbul 1937.
MANZ, Beatrice Forbes, Timurlenk, Çev. Zuhal Bilgin, Kitap Yayınevi, İstanbul 2006.
MİRHVAND, Tarih-i Ravzatu’s Safa fi Sîreti’l-Enbiya ve’l-Mülûk ve’l-Hulefâ, Haz. Cemşid Kiyanfer, İntaşarat-ı Esatir, C. VI/II, Tahran 1385/2006.
MORİ, Masao, “Kuzey Asya'daki Eski Bozkır Devletlerinin Teşkilatı”, Tarih Enstitüsü Dergisi, S. 9, 1978, s. 209-227.
MUHYÎ-Yİ GÜLŞENÎ, Menâkıb-i İbrahim Gülşenî, Neşr. Tahsin Yazıcı, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1982.
MAHMUD B. ABDULLAH-I NİŞABURÎ, Tarih-i Türkmâniye, The National Library of Israel, Jarusalem, Israel Ms. Yah. Ar. 1132.
NİZAMÜDDİN ŞÂMİ, Zafernâme, Çev. Necati Lugal, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1987.
ÖGEL, Bahaeddin, Türklerde Devlet Anlayışı, Başbakanlık Basımevi Ankara 1982.
ÖZGÜDENLİ, Osman Gazi, “Muşa’şa’lar”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 32 İstanbul, 2006, s. 155-156.
PAYDAŞ, Kazım, “Karakoyunlular”, İslam Tarihi ve Medeniyeti Müslüman Türk Devletleri-II, ed. Muhammet Hanefi Palabıyık-Osman Çetin, C. 9, Siyer Yayınları, İstanbul 2018, s. 375-406.
PAYDAŞ, Kazım, Ak-Koyunlu Devlet Teşkilâtı, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora Tezi) Ankara, 2003.
SÜMER, Faruk, Kara Koyunlular (Başlangıçtan Cihan-Şah’a Kadar), C. I, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1992.
ŞEREFHAN BİTLİSİ, Şerefname, çev. Mehmet Emin Borzaslan, C. II, Ant Yayınları, İstanbul, 1971.
ŞEREFÜDDİN ALİ YEZDİ, Zafername, C. I, tas. Muhammed Abbasi, Çap-ı Rengin, Tahran, 1336/1957.
Tüzükat-ı Timur, haz. Kutluhan Şakirov-Adnan Aslan, Kaynak Yayınları, İstanbul 2004.
YAHYÂ-Yİ KAZVÎNÎ, Lübbü’t-Tevârih, Yay. Seyyid Cemâleddin-i Tahrani, Müessese-i Haver, Tahran, 1314/1935.