TÜRKİSTANLI HACI VE SEYYAHLARIN GÖZÜYLE İSTANBUL

Orta Çağlarda İslam dünyasının siyasî ve manevî merkezi olan Osmanlı Devleti hem din hem dil kardeşliğiyle çok yakın oldukları Türkistanlıları kendine çekmiştir. Nitekim, Osmanlı İmparatorluğu’nun başkenti olan İstanbul’a 15.-16. yüzyıllardan itibaren Türkistan’daki Buhara, Hive (Horezm), Hokand (Fergana) gibi Özbek Hanlıklarından ve Kazak Hanlığından pek çok kişilerin teşrif buyurduğu bilinmektedir. Bu teşrifler çoğu zaman özel seyahatler (ticaret, hac ziyaretleri vs.), elçilik heyetleri ve benzerlerinden oluşmuştur. Osmanlı toprakları üzerinden hac ziyaretine gelen Türkistanlılar belli bir süre İstanbul’da bulunmuş, onların bazıları burada yaşadıkları olayları anlatan eserler yazmışlardır. Bu tür eserler özellikle 19. yüzyılın sonu – 20. yüzyılın başlarında iyice çoğalmıştır. Kaleme aldıkları seyahat yazılarında hacılar kendilerini en çok ilgilendiren Osmanlı toplumunun yaşamını anlatmakla kalmamış, belki burada karşıladıkları modernleşmeyi büyük heyecanla kendi toplumuna iletmeye çalışmışlardır. Bu dönemde, özellikle 19. yüzyılın sonu – 20. yüzyılın başlarında Türkistan ülkesinin bazı ilerici aydınları kendi memleketlerinin dünyadaki gelişmelerin gerisinde kalmakta olduğunu anlamaya başlamışlar, bunun çareleri ve çözüm yollarını aramaya çaba harcamışlardır. Nitekim, Türkistan ceditleri marifet yoluyla toplumun gelişmesini sağlayabileceklerini düşünerek, kitap, dergi ve gazeteler yayınlamayı yola koymuşlar, bu durum hac yol hatıraları - “Hacnâmeler”de kendi ifadesini bulmuştur. Aynı zamanda tüm gücünü ve yeteneğini milletin refahına adayan İshakhân İbret, Sıddıkî Aczî, Mahmûd Hoca Behbûdî, Abdurauf Fıtrat, Hamza Hakimzâde Niyazî) gibi 19. yüzyılın sonu – 20. yüzyılın ilk çeyreğinde yaşamış Türkistanlı ceditler kendi hac seferi esnasında Kafkasya, Osmanlı, Mısır ya da Hindistan devletlerinin kalkınma derecesi ve siyasî hayatı ile tanışmışlardır. Dahası, bu ülkelerde ileri görüşlü aydınlarla yaptıkları sohbetler onların dünya bakışlarını da etkilemiştir.

Anahtar Kelimeler:

Türkistan, İstanbul, Osmanlı, Özbek Hanlıkları, Hac ziyaretleri, Hacnâmeler, Modernleşme, Ceditler.

İSTANBUL THROUGH THE EYES OF TURKESTAN PILGRIMS AND TRAVELERS

The Ottoman Empire which was the political and spiritual center of the Islamic world in the Middle Ages, attracted the people of Turkestan who were very close with both religion and language brotherhood. Therefore, it is known that from fifteenth-sixteenth century many people from Uzbek khanates, such as Bukhara, Khiva (Kharezm), Khokand (Fergana), and Kazakh Khanate visited İstanbul, the capital of the Ottoman Empire. These visits often consisted of private travels (trade, pilgrimage visits, etc.), embassy delegations and etc. The people of Turkestan who came to pilgrimage through Ottoman lands, have stayed in Istanbul for a certain period and some of them have written works describing the events they lived there. This kind of works have proliferated especially in the late nineteenth – early twentieth – century. The pilgrims in their travel writings not only explained the life of the Ottoman society that most concerned them, but also tried with great excitement to transfer the modernization that they had met there to their own society. In this period, especially in the end of the nineteenth century - the early twentieth century, the progressive intellectuals of Turkestan started to understand that their homeland is behind the developments of the world and made an effort to seek the remedies and solution paths. Therefore, Turkestan Jadids, being convinced that they can provide the development of the society through enlightenment, started the publication of books, magazines, and newspapers, which has found its reflection at the “Hajjnâmas” – the pilgrimage narratives. Simultaneously, Jadids, such as İshâq Khân İbrat, Siddîqî Aczî, Mahmûd Khwâja Behbûdî, ‘Abd al-Ra’ûf Fitrat, Hamza Hâkimzâda Niyazî who lived in the late nineteenth – early twentieth – century and devoted all their effort and ability to the welfare of the nation, made acquainted with development rating and political life of states of Caucasus, Ottoman, Egypt or İndia. Moreover, the conversations they made there with forward-sighted intellectuals had an affect on their perception of the world.

Keywords:

Turkestan, Istanbul, Ottoman Empire, Uzbek Khanats, Pilgrimages, Hajjnâmas, Modernization, Jadids.,

PDF

___

Baldauf, İngeborg, “Mahmudxo’ja Behbudiy Falastinda”, Mahmudxo’ja Behbudiy. Tanlangan Asarlar. Edt. Begali Qosimov, Ma’naviyat, Taşkent (1999), ss. 259-268.
Behbûdî, Mahmud Hoca, “Sayohat xotiralari”. Mahmudxo’ja Behbudiy. Tanlangan Asarlar. Edt. Begali Qosimov, Ma’naviyat, Taşkent 1999, ss. 54-145.
Ekinci, Cevat; Gurulkan, Kemal (Edt.), Belgelerle Osmanlı – Türkistan İlişkileri (XVI.-XX. yüzyıllar), T. C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Basımevi, Ankara 2005.
Furkat, Zâkircan “Xo’qandlik Shoir Zokirjon Furqatning İstanbuldın Yozğon Maktubi”. Turkiston Viloyatining Gazeti, Taşkent 1892, No. 14.
Furkat, Zâkircan, She’rlar, Haz. Holid Rasul, O’zakademnashr, Taşkent 1958.
Furkat, Zâkircan, Asarlar Majmuasi. 2 Cilt (Arap Alfabesinde), Haz. Holid Rasul, Taşkent 1990.
Horikawa, Toru. “Relations between Central Asia and the Ottoman Empire in the Sixteenth Century: Viewed from the Aspect of Pilgrimages to Mecca”. Proceedings of the 27th Meeting of Haneda Memorial Hall Symposium on Central Asia and İran. 30 August 1993, Haneda Memorial Hall İnstitute of Inner Asian Studies Kyoto University, Kyoto 1993, ss. 36-40.
Mahdûm Hacı, Mirza Âlim. Dar Bayon-i Roh-i Haj. Özbekistan Bilimler Akademisi Şarkşınaslık Enstitüsü elyazması, Esas fon, İnv. No. 9373/IV.
McChesney, Robert, “The Central Asian Hajj – Pilgrimage in the Time of the Early modern Empires”. Safavid İran and Her Neighbors, Ed. Michel Mazzaoui, The University of Utah Press, Salt Zake City 2003.
Morrison, Alexander, Russian Rule in Samarkand 1868-1910. A Comparasion with British İndia, Oxford, New York 2008. Nâkib, Seyyid Ahmed, [Sayohatnoma-i Sayyid Ahmad]. Özbekistan Bilimler Akademisi Şarkşınaslık Enstitüsü elyazması, Esas fon, İnv. No. 4292.
Saray, Mehmet, Rus İşgali Devrinde Osmanlı Devleti ile Türkistan Hanlıkları Arasındaki Siyasi Münasebetler (1775-1875), Türk Tarih Kurumu, Ankara 1994.
Tosheva, Sharifa, “The Pilgrimage Books of Central Asia: Routes and İmpressions. (19th – early 20th centuries)”, Central Asian Pilgrims, Hajj Routes and Pious Visits between Central Asia and the Hijaz, Edt. Alexandre Papas, Thomas Welsford, Thierry Zarcone, Klaus Schwarz Verlag, Berlin 2012.
Vasil’ev, Aleksandr, Znamya i Mech’ ot Padishakha. Politicheskie i Kul’turnye Kontakty Khanstv Tsentral’noi Azii i Osmanskoi İmperii (Seredina XVI-Nachalo XX veka), İnstitut Vostokovedeniya RAN, PROBEL, Moskva 2000.
Vazeh, Qarı Rahmatullâh, Savonih ul- Masolik va Farosih ul-Mamolik. Özbekistan Bilimler Akademisi Şarkşınaslık Enstitüsü elyazması, Esas fon, İnv. No. 110.