“TEGİN” UNVANLI BATI TÜRKİSTAN YÖNETİCİLERİ HANGİ SOYDAN İDİLER?

Çaç (Taşkent) Teginleri (c’cynk tk’yn) sikkelerinde görülen biçimindeki damgaya dayanarak bu sülaleyi Köktürk Kağanlığı (552-744), özellikle, Aşina hanedanı ile ilişkilendirebiliriz. Bilindiği gibi, bu dönemde “Tegin” ünvanı Köktürk Kağanlığı’nın ünvanlar sistemine dahildi ve onu Kağanlığın yönetici hanedanı olan Aşina sülalesi temsilcileri kullanmaktaydılar. Çin yazılı kaynaklarına göre, Çaç bölgesi Batı Köktürk Kağanlığı (568-740) egemenliği altındayken Tian-chih Te-le (Tegin) bölgenin yerel hanedanı temsilcisini öldürerek buranın yöneticisine dönüşmüş ve ÇaÇ hükümdarı sıfatıyla Çin’deki Sui sülalesine elçi göndermiştir. İslam öncesi Orta Asya’daki yönetici hanedanların damgaları arasındaki benzerlik onların menşece aynı boydan veya akraba boylardan olduğunu tespit etmektedir. Nitekim, 6. yüzyılıl son çeyreği – 7. yüzyılın ilk çeyreğinde Çaç bölgesinde darbolunan Batı Köktürk Kağanlığı sikkelerinde biçimindeki damga ve żpγw (Jabgu) veya twrk-x’γ’n (Türk-Kağan) ünvanları bulunmaktadır. 7. yüzyılda Fergane’de darbolunan sikkelerde de biçimindeki damga ve Eski Türk yazısında k(a)n(ï)m q(a)ğ(a)n “Hükümdarım Kağan” tabiri yer almaktadır. T’ang-shu yıllığına göre, Bo-han-na (Ferghana) hükümdarı Batı Köktürk Mo-he-du (Bakhadur) kağan tarafından öldürülünce bölgenin yönetimi Aşina sülalesinden olan bir yöneticinin eline geçmiştir Çaç ve Fergane sikkelerindeki damga benzerliği büyük ihtimalle her iki bölge yönetici hanedanının aynı soydan gelmesinden ileri gelmektedir. Buna benzer bir durum Toharistan’la ilişkilidir ki, 7.-8. yüzyıllarda darbolunan sikkelerin çeşitlerinden birinde biçimindeki damga görülmektedir. Çin kaynaklarına göre, bu dönemde Tu-ho-lo (Toharistan)’da soyu Batı Köktürk Kağanlığı’na ulaşan ve “Yabgu” ünvanına sahip bir yönetici sülale bulunmaktaydı. Köktürk Kağanlığı’nın zaferlerinden sonra bölgede Türk asıllı sülalalerin ortaya çıkmasıyla Toharistan ve Kabul vadisinde Eftalitler (Ak-Hunlar), Sasanlılar çatışması yüz gösterdiği anlaşılmakta, bu durum Kabul’da Köktürk hakimiyeti sağlandığı Erken Orta Çağlara ait yazılı kaynaklarıyla kendi tespitini bulmaktadır. Dünya tarihçiliğinde Tegin-Şahlar sülalesi (640-843) olarak adlandırılan bu hanedanın kurulduğu tarih 661 yılına değil, 640 yılına denk geldiği, etnik yönden de Aşina sülalesine mensup olduğu aydınlık kazanmaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Köktürk Kağanlığı Aşina sülalesi, Çaç (Taşkent), Fergane, Toharistan, Kabul vadisi, sikkeler, damgalar, ünvan, Tegin

The tamga on the coins of Chach (Tashkent)’s Tegins (c’cynk tk’yn), can be associated with the Turkic Qaghanate (552-744), in particular, with the Ashina dynasty. As is well known, in that period the title of Tegin was part of the titular system of the Turkic Qaghanate and was used by the princess of the Ashina, the Qaghanate’s ruling dynasty. The fact that Chinese writing sources of that period mention a ruler with title of Te-le (Tegin), e.g. Tien-chi in Chach wich part of the Western Turkic Qaghanate (568-740), as well as that above-said ruler killed a local lord, saized the latter’s throne and later sent an embassy to the Sui dynasty China. The similarity between tamgas also indicates that in pre-Islamic Central Asia ruling dynasties could originated from one tribe or kindred groups. So, in the late 6th – first quarter of the 7th centuries there were coins in Chach with the tamga and a legend containing the Turkic Qaghanate-specific title as of żpγw (Jabgu) or twrk-x’γ’n (Turk-Qaghan). İn the 7th century in Ferghana some coins had the tamga and the ancient runic inscription k(a)n(ï)m q(a)ğ(a)n “My ruler the Qaghan”. According to T’ang-shu in the 630s the ruler of an area named Bo-khan-na (Ferghana) was killed by Mo-he-du (Bakhadur) qaghan of the Western Turkic Qaghanate, after which the throne was captured by a prince from Ashina dynasty. This means that similarity between the tamgas on the coins of Chach and Ferghana was, probably, based on the domination of the same ruling dynasty in these regions. A similar situation could be observed in Tokharistan, where the similar tamga could be found seen on one of the coin types in the 7th-8th centuries. According to Chinese sources, in that period Tu-ho-lo (Tokharistan) was ruled by a dynasty which had the title of “Yabgu” and originated from Western Turkic Qaghanate. The establishment of the rule of Turkic dynasties after victory of the Turkic Qaghanate in collide the interests between the Ephtalites, the Sasanids on the Tokharistan and Kabul valley Turks in the early Middle ages on the based written facts. Clarification of some of the problematic issues in world history of the Tegin-Shahs dynasty (640-843), including the date of their establishment (not in 661, but in 640), ethnicity directly related to the Ashina dynasty.

Keywords:

Turkic Qaghanate Tegin, title, tamga sign, coins, Kabul valley, Tokharistan, Ferghana, Chach (Tashkent), Ashina dynasty,

PDF

___

Абу Райҳон Беруний. Ҳиндистон / Танланган асарлар. II жилд. Тошкент: Фан, 1965.
Альбаум Л. И. Живопись Афрасиаба. Ташкент: Фан, 1975.
Aскаров А. Некоторые вопросы истории становления узбекской государственности // Общественные науки Узбекистана. Ташкент, 1997. № 34. С. 65–76.
Бабаяров Г. Древнетюркские монеты Чачского оазиса (VI–VIII вв. ). Ташкент: Изд-во Национальной библиотеки Узбекистанаимени Алишера Навои, 2007.
Бабаяров Г. Тамги на монетах оазисов Средней Азии эпохи раннего средневековья – Babayarov G. Tamgas on early Medieval coins from Central Asian oases / Тамги доисламской Центральной Азии - Tamgas of Pre-Islamic Central Asia. Samarkand: IICAS, 2019. C. 333-363.
Бабаяров Г. Нумизматические данные о древних и средневековых государствах Средней Азии / Очерки историографии государственности Узбекистана. II. Института истоН РУз. Д.А. Алимова. Ташкент: Изд-во “Navro‘z”, 2019. C. 12-24.
Бабаяров Г., Кубатин А. К монетам Чачских правителей тегинов // O’zbekiston Moddiy Madaniyati Tarixi, №35. Самарқанд, 2006. С. 194-198.
Баратова Л.С. К исторической интерпретации титула «каган» на древнетюркских монетах Средней Азии конца VII – первой половины VIII вв. // НЦА. Ташкент, 1998. Вып. III. С. 41-43.
Баратова Л.С., Лившиц В.А. О согдийских надчеканах на Сасанидских монетах и подражаниях им // Культурное наследие Средней Азии. Ташкент, 2002. С. 21–26.
Белиницкий А.М. Историко-географический очерк Хутталя с древнейших времен до Х в.н.э. // МИА. №15. М., 1950. C. 109-127.
Бернштам А. Н. Тюрки и Средняя Азия в описании Хой Чао (726) // ВДИ. М., 1952. № 1. С. 187-195.
Бичурин Н. Я. (Иакинф). Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. В 3-х томах. М. - Л.: Изд. АН СССР, 1950.
Бобоёров Ғ. Ғарбий Турк хоқонлиги Ашина сулоласининг Фарғонадаги тармоғи тарихига доир // O‘zbekiston tarixi, №3, 2019. – Б. 3-19.
Баходиров Р. История Востока в «Ключах наук» // Шарқшунослик. Tошкент, 2009. № 14. С. 108-117.
Грицина А.А. Усрушанские были. Тошкент, 2000.
Исҳоқов М., Бобоёров Ғ., Кубатин А. Суғд тилидаги манбалар / Ўзбекистон тарихи. Хрестоматия, 2/1. Тошкент: Фан, 2014. Б. 57-100.
“История” ат-Табари. Избранные отрывки (Перевод с арабского В.И. Беляева. Дополнения к переводу О.Г. Большакова и А.Б. Халидова). Ташкент, 1987.
Лившиц В. А. Правители Панча (Согдийцы и тюрки) // Народы Азии и Африки. Москва, 1979. №4. С. 56-69.
Камолиддин Ш.С. Древнетюркская топонимия в Средней Азии. Тошкент: Шарқ, 2006.
Камолиддин Ш. Саманиды. Из истории государственности Узбекистана / LAP LAMBERT Academic Publishing. Saarbrücken, 2012.
Камолиддин Ш.С. К вопросу о происхождении Саманидов // Archivum Eurasiae Medii Aevi. Ed. by Th.T. Allsen, P.B. Golden, R.K. Kovalev and A.P. Martinez. 15 (2006/2007). Wiesbaden: Harrassowits. 2007.
Камолиддин Ш. С. Мухаммедов У. Новые данные о потомках царя Согда Гурака // Общественные науки Узбекистана. Ташкент, 2003. № 3. С. 63–68. Мусакаева А.А. Туранские монеты III – VIII вв. Ташкент, 2013.
Ртвеладзе Э. История и нумизматика Чача (вторая половина III – середина VIII в. н. э. ). Ташкент, 2006.
Ртвеладзе Э.В. Нумизматические материалы к истории раннесредневекового Чача // ОНУ, 8, 1982. С. 31-38.
Смирнова О. И. Очерки из истории Согда. М., 1970.
Согдийские документы с горы Муг. Чтение. Перевод. Комментарий. Вып. 2. Юридические документы и письма. Чтение, перевод и коммент. В. А. Лившица. М.: Вост. лит., 1962.
Ставиский Б.Я. О международных связах Средней Азии в V – сер. VIII вв. (в свете данных советской археологии) // Проблемы востоковедение, 1960. №5.
Тугушева Л. Ю. Уйгурская версия биографии Сюань-Цзана (фрагменты из ленинградского рукописного собрания Института востоковедения АН СССР). М.: Наука. 1991.
Gibb H. Orta Asya’da Arap fütuhatı. Çev. M. Hakkı. – İstanbul, 1930.
Bosworth C.E., Clauson G. Al-Xwārazmī on the Peoples of Central Asia // JRAS, 1965. No. 1/2. P. 2-12.
Babayarov G. Sogd under Turkish Rule during 6th - 7th centuries (on Sogdian and Turkish symbiosis) // Ērān ud Anērān. Studies Presented to B.I. Maršak on the Occasion of His 70th Birthday. Venezia, 2006. P. 71-73.
Babayar G. Göktürk Kağanlığı Döneminde Batı Türkistan Yönetimi // Türkler, Сilt 2, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002. S. 110-117.
Babayar G. Köktürk Kağanlığı sikkeleri Katalogu – The Catalogue of coins of Turkic Qaghanate. Ankara, 2007.
Babayar G. Fergane bölgesinde bulunan Türk-Runik yazılı Köktürk sikkeleri üzerine // Dünden Bugüne İpek Yolu: Beklentiler ve Gerçekler. İstanbul, 2008. S. 135–146.
Babayar G. Batı Köktürk Kağanlığı Sikkelerinde Görülen “Türk-Kağan” Tabiri Üzerine // VIII. Milletlerarası Türkoloji Kongresi Bildirileri Kitabı. Cilt IV. Istanbul, 2014. S. 75-93.
Babayar G. Toharistan Bölgesinin Soğdça Yazılı Eski Türk Sikkeleri // Материалы форума IV гуманитарных наук «Великая степь» II. – Нурсултан, 2019. S. 86-101.
Babayarov G. On the Relations between the Rulers of Chach аnd Tokharistan in the Pre-Islamic Period // Archivum Eurasiae Medii Aevi, Tom 23 (2017), Harrasowitz Verlag, Wiesbaden, 2017. P. 5-20.
Babayarov G. Ashida Dynasties as Royal Tamgas of the Turkic Kaghanate // Seminar and Exhibition. Seals‚ symbols and tamghas). Edited by Joam Evans Pim, Sergey A. Yatsenko, Oliver T. Perrin. London; Dover, Dankling Books, 2010. P. 393402.
Babayarov G. Coins of Western Turkic Qaghanate with a title "Tardu-Qaghan" // Turkic Studies Journal, Astana, 2019. P. 12-24.
Babayarov G., Kubatin A. Byzantine impact on the iconography of Western Turkic coinage // Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hung. Volume 66 (1). Budapest, 2013. P. 47–58.
Boboyorov G’. Qadimgi turkcha unvonli To‘xoriston tangalari // O‘zbekiston: til va madaniyat / Uzbekistan: Language & Culture. Toshkent, 2019, Volume 2. B. 72-98.
Bombaci A. Qui Etait Ĵebu Hak’an ? // Turcica. Paris, 1970. Т. 2. P. 7–24.
Bosworth C.E. The Turks in the early İslam Lands up to the Mid.-11th Century // The Turks in the early İslam world / edited by C.E. Bosworth. Ashgate Variorum, 2006.
Chavannes E. Documents sur les Tou-kiue (Turks) occidentaux // Сборник трудов Орхонской экспедиции. Вып. 6. СПб., 1903.
Chavannes E. Notes additionelles sur les Tou-kiue (Turcs) occidentoux // T’oung Pao. Serie II. Vol. II. Leiden, 1904.
Dani A.H. Alberuni’s Indica. Islamabad: University of Islamabad press, 1973.
Frye R.N. The History of Bukhara. Trans. from a Persian abridgment of the Arabic original by Narshakhi. Cambridge, 1954.
Frye R. N., Sayılı A. Selçuklulardan evvel Orta Şark’ta Türkler. Belleten. Ankara 1946. Cilt 10. S. 97131.
Fuchs W. Huei-Chao’s Pilgerreise durch Nordwest-Indien und Zentral-Asien um 726. Sitzungsberichle der Preussischen Akademie der Wissenschaften. Phil.-hist. Klasse. 1938. Göbl R. Dokumente zur Geschihte der İranischen Hunnen in Baktrien und İndien. Band I. Wiesbaden, 1967.
Grenet F., de la Vaissiere E. The last days of Panjikent // Silk Road Art and Archaeology, 8. Kamakura 2002. P. 155–196.
Harmatta J., Litvinsky B. A. Toharistan and Gandhara under Western Turk rule // HCCA. Paris 1996. Vol. 3. P. 367–401.
Ekrem E. Hsüan-Tsang Seyahetnamesi’ne göre Türkistan. Basılmamış doktora tezi. Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. Ankara, 2003.
Esin E. “Butān-i Halaç” (M. VIII-X yüzyıllarda Halaç kültürünün sanat akişleri) // Türkiyat Mecmuası. Cıld XVII. İstanbul, 1972. S. 25-67.
Ilyasov J. Ya. On a number of Central Asian Tamghas // Silk Road Art and Archaeology. Kamakura, 2003. Vol. IX. P. 131–157.
Inaba M. The Identity of the Turkish Rulers to the South of Hindukush from the 7th to the 9th Centuries A. D. * // Zinbun. – Tokyo, 2005. – No. 38. – P. 1–19.
Liu Mau-Tsai. Çin kaynaklarına göre Doğu Türkleri. Çeviri E. Kayaoğlu, D. Banoğlu. İstanbul, 2006.
Кljashtornyj S.G. Al-Bīrūnī’s version of an Old Turkic genealogical legend. On the semantics of Turkic baraq//Памятники древнетюркской письменности и этнокультурная история Центральной Азии. Санкт-Петербург: Наука, 2006. P. 446-454.
Kljaštornyj S. G., Livšic V. A. The Sogdian Inscription of Bugut reviced // AOASH. Budapest, 1972. Tom. XXVI (1). Р. 69-102.
Kuwayama Sh. The Turki Shahis and relevant brahmanical Sculptures in Afghanistan // East and West: Istituto Italiano per l'Africa e l'Oriente (IsIAO). Vol. 26, No. 3/4 (September - December 1976. Osawa T. Batı Göktürk Kağanlığın’daki Aşinaslı Bir Kağan’ın Şeceresine ait Bir Kaynak // TÜRKLER. Cilt 2. Ankara, 2002. S. 79–88.
Ögel B. Über die alttürkische Schad (Sü-Baschi)-Wurde // CAJ. Wiesnbaden, 1963. Vol. VIII. No. 1. S. 27-42.
Sims-Williams N. Turks and other peoples in the Bactrian documents // Ötüken’den İstanbul’a Türkçenin 1290 Yılı (720-2010) – From Ötüken to İstanbul, 1290 Years of Turkish (720-2010). 3-5 Aralık, İstanbul / 3th – 5th December 2010. Istanbul, 2011. P. 17-18.
Skaff K. J. Western Turk Rule of Turkestan’s Oases in the Sixth through Eighth Centuries // TURKS. Vol. 2. Ankara, Yeni Türkiye yayınları, 2002. P. 364–372.
Stark S. Nomaden und Seßhafte in Mittelasien- und Zentralasien // Grenzuberschreitungen. Formen des Kontakts zwischen Orient und Okzident im Altertum. Stuttgart, 2002. S. 363–404.
Stark S. Die Alttürkenzeit in Mittel- und Zentralasien. Archäologische und historische Studien. Wiesbaden‚ 2008.
Taşağıl A. Gök-Türkler. Ankara: TTK, 1995.
Tezcan M. Kuşanlar, Akhunlar ve Eftalitler//Tarihte Türk - Hint İlişkileri Sempozyumu Bildirileri. Ankara, 2006. S. 9-47.
Togan Z. V. Umumi Türk Tarihine Giriş. 3. Baski. Istanbul, 1981.
Togan N. Peygamberin Zamanında Şarki ve Garbi Türkistan’ı Ziyaret Eden Çinli Budist Rahibi Hüen-Çang’ın Bu Ülkelerin Siyasi ve Dini Hayatına Ait Kayıtları // İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi yayınları, Cilt IV (cüz.1-2), 1964. S. 21-64.
Tuguşeva L. Yu. Türkler ve Toharlar Arasındaki Münasebetler // TÜRKLER. Ankara, 2002. Cilt 2. S. 152–156.