Bu çalışma, 18. ve 19. yüzyıllarda Salt şehrinde bulunan dinî, kültürel ve sosyal kurumlara ışık tutmakla beraber Osmanlıları; Salt şehrindeki siyasi, ekonomik, askerî, sosyal, dinî ve kültürel seviyelerdeki bu tür binaları inşa etmeye iten birçok nedeni içermektedir.
Çalışmada ayrıca, Osmanlı dinî kurumlarının; camiler, dini okullar, Müslüman mezarlıkları ve hatta kiliseler inşa etmedeki rolünün yanı sıra, Osmanlı kültürel kurumlarının; okullar ve kütüphaneler inşa etmedeki rolü ile Osmanlı sosyal kurumlarının; yetimhaneler, karakollar, hamamlar, dükkânlar, hastaneler belediyeler ve hapishaneler oluşturmadaki etkisini de ele alınacaktır.
Bu çalışma, 18. ve 19. yüzyıllarda Salt şehrinde bulunan dinî, kültürel ve sosyal kurumlara ışık tutmakla beraber Osmanlıları; Salt şehrindeki siyasi, ekonomik, askerî, sosyal, dinî ve kültürel seviyelerdeki bu tür binaları inşa etmeye iten birçok nedeni içermektedir.
Çalışmada ayrıca, Osmanlı dinî kurumlarının; camiler, dini okullar, Müslüman mezarlıkları ve hatta kiliseler inşa etmedeki rolünün yanı sıra, Osmanlı kültürel kurumlarının; okullar ve kütüphaneler inşa etmedeki rolü ile Osmanlı sosyal kurumlarının; yetimhaneler, karakollar, hamamlar, dükkânlar, hastaneler belediyeler ve hapishaneler oluşturmadaki etkisini de ele alınacaktır.
Anahtar Kelimeler: Osmanlı Şehri, Kültürel-Genetik Yaklaşım, Belka, Salt, Dinî, kültürel, sosyal kurumlar.
___
BAB-I ALİ EVRAK ODASI
- BEO 1136 85155: 15.M.1316.
- BEO 1144 85752: 29.M.1316.
- BEO 1244 93234: 20.Ş.1316
- BEO 1244 93234: 06. Ş 1316
- BEO 1244 93234: 11.Ş.1316
- BEO 1244 93234: 24.Ş.1316.
- BEO 1323 99205: 03.S.1317.
- BEO 1639 122919: 14: Z.1318.
- BEO 1687 126452: 22. Re.1319.
- BEO 2046 153376: 20. M.1321.
- BEO 2829 212120: 22.Ra.1324.
- BEO 3593 269437: 19.C.1327.
- BEO 3718 278778: 01.Re.1328.
- BEO 3724 279265: 16.Re.1328.
- BEO 3761 382027: 28.Re.1328.
- BEO 3822 286587: 08.Za.1328.
- BEO 3926 294413: 14.Ş.1329.
(DH.İD) DÂHİLİYE NEZÂRETİ İDARE BELGELERİ.
- DH.İD..162 2 5 03.B.1331.
- DH.İD..189 16: 13.Ş.1332.
(DH.MKT) DAHİLİYE NEZÂRETİ MEKTUBÎ KALEMİ.
- DH.MKT. 1084 86 05.R.1324.
- DH.MKT. 1122 54:19.Ş.1324.
- DH.MKT. 1666 125: 19.S.1307.
- DH.MKT. 2713 44: 27. Z.1326.
- DH.MKT. 293 12: 09.R.1312.
- DH.MKT. 463 31: 21. Z.1319.
- DH.MKT. 774 3: 12. B.1321.
- DH.MKT. 943 17: 25.M.1323.
(DH.TMİK.S)DAHİLİYE NEZÂRETİ TESRÎ-İ MUAMELÂT:"DAHİLİYE NEZÂRETİ TESRÎ-İ MUAMELÂT VE ISLAHAT KOMİSYONU."
- DH.TMİK.S.. 37 26: 15.M.1320.
(DH.MB. HPS) DAHİLİYE NEZARETİ MEBANİ-İ EMİRİYE-HAPİSHANELER MÜDÜRİYETİ EVRAKI.
- DH.MB.HPS. 11 39: 24. L.1334.
(İ.PT) İRADE TELGRAF VE POSTA.
- İ.PT 13 16: 11.R.1318.
(ŞD) ŞURA-YI DEVLET EVRAKI.
- ŞD. 991 31: 23. Ca.1319.
- ŞD. 1019 5: 19.Ca.1321.
(DH.ŞFR) DAHİLİYE NEZARETİ ŞİFRE EVRAKI.
- DH.ŞFR. 507 89: 19.Ks.1331.
(FTG.F)FOTOĞRAFLAR.
- FTG.f.. 1044: 10.07.1900.
- El-Beşir Gazetesi, Sayı 1224, 24 Şubat 1898.
- El-Beşir Gazetesi, Sayı 1353, 3. Ekim.1898.
- Salnâme vilayet Suriye, lisanat 1297ha/1879m.
- Salnâme Maarif-i Umumiye, al-sanatu alrrabia 1319, Dar al-Hilafa al-Aliye, Matbaat Amira, 1901-1902.
- Salnâme Vilayet Suriye 1309-1310 /1891-1892, edat: 27, makatib al-Wilayat.
- Salnâme vilayet Suriye 1333-1334, Hilal matbaası, 1334.
- Nizam 'iidarat alwilayat aleumumiatu, aldustur, Madde 1, Tarjamat Nufil Niematüllah Nufil, Tubeat al'adbiatu, bayrut 1301h/1883m.
- Yoqalmah Bani Sakhr 1313/1897 Finans.
KAYNAKLAR:
- ‘vvâd, Abdülleziz, El-̕ idare al-Osmaniye fi vilayet Suriye, darül m‘rifa, Al-kahire, 1969.
- Abu El-Ş’ür, Hind, "Qasbat Al-salt fi matla eahid 'imart sharqii Al-Ürdün (1923-1924)", Salt Belediyesi Kayıt Kaynağı, Mu'tah Araştırma ve Araştırma Dergisi, Cilt 15, S.5, Mu'tah Üniversitesi, 2000.
- Afyoncu, Erhan, 1000 Soruda Osmanlı İmparatorluğu,5 Bölüm, Yeditepe Yayınevi, İstanbul, 2010.
- Ahmet Çelebi, İslâm'da Eğitim Öğretim Tarihi, Çev. Ali Yardım, Damla Yayınevi, İstanbul, 1976.
- Akgündüz, Ahmet, İslam Hukukunda ve Osmanlı, Tatbikatında Vakıf Müessese, 3. Baskı, Türk Tahril Kurumu, Türkiye, 2013.
- Al-Bahît, Muhammed Adnan, Hamoud, Novan Raja, defter mufassal liva' Aclûn, Tabu Defteri 970 'Listanbul (Çalışma, inceleme ve çeviri), Baskı 1, Ürdün Üniversitesi yayınları, Amman, 1989.
- Al-hilali, Abdürrezzâk, Tarih El-tealim El-Osmani 1638-1917, Bidon naşir, Bağdat, 1959.
- Allouche, Adel, Osmanlı-Safevî İlişkileri – Kökenleri ve Gelişimi, Ankara Yayınları, 2001.
- Alqueayidat, Muhamad Nawayran, Tarih madba wajawarha, dar al'aelam, Baskı 1, Amman, 2010.
- Al-Teraavna, MUHAMAD, Tarih Mintakat Al-Belka Va-Ma'an Val-kerak, Manşürat Vezaret El-terbiye Vattelyim, Amman, 1992.
- Amayreh, Muhammed, Altarbia waltaelim fi al-eahd al-Osmani wahataa eam 1997, Bbaskı:1, Dar El-Masirah, Amman 1999.
- Ayaş, Abdul kader, Fırat Vadisi medeniyeti (Suriye bölümü). Şam, Basım, Yayın ve Dağıtım için El-Ahãli, Suriye, 1989.
- Başour, VADİH, Suriye 'ikamet Devlet Va-vilâdet 'uma. Ann Arbor, Michigan, Michigan Üniversitesi, ABD, 1996.
- Bayoumi, Zakaria Süleyman, Osmanlı İmparatorluğu Tarihinde İslami Okuma: Yahudi Sömürgeci İttifakı ve İslam Devletinin Parçalanması, Dar Al Elm ve Iman, Kahire, 2009.
- Bell, G, Turkish Rule East of the Jordan, The Nineteenth Century and After, Vol. 52 )August 1902).
- Bulletin of the School of Oriental Studies (University of London), Cilt 9, 1939.
- Cevad Mahmud, Maarif-i Umumiye Nezaret-i Tarihçe-i ve Teşkilat ve icraat, 1.baskı, Milli Eğitim Bakanlığı, Ankara, 2002.
- Clot, Andre, Kölelerin İmparatorluğu Memlüklerin Mısır'ı, çev: Turhan Ilgaz Epsilon Yayınları, İstanbul, 2005.
- Çakar, Enver, “XVI. Yüzyılda Şam Beylerbeyiliğinin İdarî Taksimatı”, FÜSBD, 13/1, Elazığ, 2003.ss.351-374.
- Danişmend, İsmail Hami, I Selim Dönemi, Doğu Kütüphanesi, İstanbul, 1971.
- Douwes, Dick, The Ottomans in Syria, a history of justice and oppression, I.B. Tauris, 2000.
- Ebu Azza, Muhammed, Sultan Abdul Hamid dönemi: döneminin gerçekleri, saltanatının detayları, yönetimi ve politikası, Bani Osman saraylarının sırları ve gizemleri. Ann Arbor, Michigan, Michigan Üniversitesi, ABD, 1997.
- Ebu Talep, Mahmut, Muhammed Khreisat, Mustafa Hiari, Tarih madinat al-Salt ela mari aleusur , va-i'âdet bina al-Salt, Salt, 1999.
- Erdogdu, Teyfur, "Maarif-i Umumiye Nezareti Teşkilatı", Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 51 (1-4), Ankara, 1996.
- Eşlik, Abdul Karim, Osmanlı döneminde Arap Doğu, Şam Üniversitesi yayınları, 5. baskı, Şam, 1997.
- Gündüz, Mustafa, Maarif-i Umumiye Nizamnamesi, 1869, (Sadeleştirilmiş), Milli Eğitim basımevi, İstanbul, 1977.
- Habis, Mahmud Abdullah, " Al-Hayakilü Al-Turasiya Valhaviyatül ‘emrania li Alsalt ", Ürdün Tarih ve Arkeoloji Dergisi, Cilt 5, Sayı 1, Ürdün, 2011, s.s: 91-116.
- Halaçoğlu, Yusuf, Sultan Abdülhamid'e Arzlar (Ma'rûzât), Ahmet Cevdet Paşa, Babiali Kültür Yayıncılığı, İstanbul, 2010.
- Hani Al-Amad, Alsalt: Hasayis al-hayat al-yawmia lilmadina mae sijillat alsijil lieam 1928 lilbaladia, "Etüd ve inceleme", Amman, 2002.
- Hatta, Philip, Suriye Tarihi, Lübnan ve Filistin, Beyrut, Lübnan: Kültür Evi – Beyrut, 1983.
- Hreyiset, MUHAMMED ve diğerler, "Zilzal Medînet El-Salt fi ‘am 1927", Ürdün Tarih ve Arkeoloji Dergisi, Cilt 2, Sayı 3, 2008.
- Joseph von Hammer-Purgstall, Evliya Çeleb: Narrative of Travels in Europe, Asia, and Africa in the Seventeenth Century, Oriental Translation Fund,1834.
- jurj Saba, Ruks bin Zayid Aleazizi, Safahat min al-Ttarih al'urduniyi w min hayat al-badia: Madaba wa-davahiha, Amman, Ürdün, 1961.
- Kazziha, Walid, The Social History Southern Syria (Trans Jordan) in the 19th and Early 20th Century, Beirut Arab University, Beirut, 1972.
- Khreisat, Muhammed, "Salt, dirasat meddinat bashariat marat bisijlet almahkamat alshareiat fi al Salt 1299 AH - 1345 AH / 1881-1926", Araştırmalar Dergisi, Ürdün Üniversitesi, M13, Sayı 4, 1986.
- Mahafza, Ali, Al-fikir al-siyasi El‘Ürdün münzü bidayat alsavvra alearabia alkubraa va hataa nihayat eahid al'imart 1916 - 1946, Bölüm I, Birinci Baskı, Amman,1990.
- Muir, Sir William, The Mamelüke; Or, Slave Dynasty of Egypt, 1260-1517, A. D. Londra: Smith, Elder, 1896.
- Murphy, David, The Arab Revolt 1916–18: Lawrence Sets Arabia Ablaze, Osprey Publishing, 2008.
- Nufan, Raja Alhumud Alsawaria, Amman va jiwaraha hilal alfatra 1281H/1864M – 1340H/1921M, baskı 1, Manshurat bank al'aemal, Amman, 1996.
- Osman, Bahij ve diğerleri, Tarihin Fotoğrafçısı, Bölüm VII, Milyonlarca Darul Alam, 6. basım, 1999.
- Patricia Yaeger, Introduction: Narrating Space, The Strange Effects of Ordinary Space. In: Patricia Yaeger, ed, The Geography of Identity. Ann Arbor: Michigan University Press, 1999.
- Rasim, Ahmet, Osmanlı Tarihi, cilt 4: yayıncı olmadan, yayınlanacak yer olmadan, 1908.
- Reşat, Ö, Alp. Aydozan Ataünal, Türk Millı Eğıtım Sıstemınde Düzenleme Teşkılatı (Talim ve Terbiye Kurulu-Milli Eğitim Şurası) Hıfzırrahman Raşit Öymen'in Bir Önsözü İle, Millı Eğıtım Basımevi, İstanbul, 1977.
- Robison, Samuel Shelburne, and Mary L. Robison, History of Naval Tactics from 1530 to 1930, The Evolution of Tactical Maxims, Naval Institute, The U.S, 1942
- Rogan, Lawrence Eugene, Frontiers of the State in the Late Ottoman Empire, Cambridge University, Press, London, 1999.
- Rogan, Lawrence Eugene, In Corporating the Perighey: The Ottoman Extension of Direct Rule Over Southeastern Syria (Trans Jordan) 1867 – 1914, Ph.D. Dissertation, Harvard University, 1991.
- Saban, Sühail, Ansiklopedik Osmanlıca Tarih Terimleri Sözlüğü, Kral Fahd Ulusal Kütüphanesi Yayınları, Riyad, 2000.
- Saleh Ceradat, Dawr altakhtit al-hadari fi himayat al-hyakel wal-mawaqie al'atharia, Amman, Ürdün, 1997.
- Sarwar, Ghulam: History of Shah Isma'il Safawi, AMS, New York, 1975.
- Somuncuoğlu, Ecehan "On Dokuzuncu Yüzyılda Nahda Hareketi: Modern Arap, Düşüncesinin Oluşumu, Kapsamı ve Sınırları", Marmara Üniversitesi Siyasal Bilimler Dergisi, Cilt 3, Sayı 1, Mart, 2015.
- Şafik, Juha, Al-Musavvir fi al-Tarih: VII Bölüm, Dar El-İlim Lel-meleyyin, Beyrut, Lübnan, 2008.
- Şaqirat, Ahmad, Tarih Al'iidara Al-Osmaniye fi şark Al-Ürün 1864-1918, Ayman liltabaea waltasmim, Amman, 1992.
- Tahir, Sezen, Osmanlı yer Adları, T.C.Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayın No: 26, Ankara, 2017.
- Tektaş, Nazım, "Yavuz Sultan Selim, Çadırdan Saraya, Saraydan Sürgüne Osmanlı", Yeni Şafak Gazetesi, 2007.
- Topbaş, Osman Nuri, Osmanlı / Abide Şahsiyetleri ve Müessesleriyle: Erkam Matbaacılık, İstanbul, 1999.
- Uğur Göktaş, “Falaka”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, İstanbul, TDV İslâm Ansiklopedisi’nin, 12. cildinde,1995, s.s:140-141.
- Yaqout el-Hamwi, Şihab el-Din Ebu Abdullah bin Abdullah el-Rumi el-Baghdadi, Ülkeler Sözlüğü, 5 cilt, Dar Sadir, 1977.
- Yurdagül, Mehmedoğlu, Tanzimat Sonrasında Okullarda Din Egitimi, 1.baski: M.Ü.I.F vakfi, Istanbul, 2002.
İnternet siteleri:
- Al-keşif, Derviş,"Al-Taelim fi Al-Salt Va-Jivâriha esna al-ahd’ül Osmani (1517-1917 m)" Sahifet Alraay, Tarih'te 2.11.2018- Saat'ta:12.00 öö. http://alrai.com/article/10457593/. (Erişim Tarihi: 18.12.2019).
- Bostancı, Mustafa, "Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı Devleti’nin Hicaz’da Hâkimiyet Mücadelesi", Akademik Bakış, Cilt 7 Sayı:14, 2014, s.s:117-136. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/73834.
- Buğra, Ekinci Ekrem, Osmanlı Ülkesinde bir Garip Topluluk. Levantenler, Çarşamba. 09.4.2014. http://ekrembugraekinci.com/makale.asp?id=50. (Erişim tarihi: 25.11.2019)
- Emecen, Feridun, "Mercidâbık Muharebesi Osmanlılar ile Memlükler arasında )922/1516) yılında yapılan savaş"TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 29. cildinde, Ankara, 2004. 174-176.
- Emecen, Feridun, "ZÂHİR el-ÖMERTDV" TDV İslâm Ansiklopedisi’nin, 44 cilt, İstanbul, 2013, 90-91: Https://islamansiklopedisi.org.tr/zahir-el-omer .
- Http://www.salt.gov.jo/ar/inside/About_Manicipality/Areas/SALT.htm.
- https://islamansiklopedisi.org.tr/mercidabik-muharebesi.
- Hut, Davut, "Osmanlı Arap Vilayetleri, Arabizm ve Arap Milliyetçiliği", Vakanüvis- Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, Ortadoğu Özel Sayısı.1. s.s: 105-150. 2016. Https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/228072.
- Planlama ve Uluslararası İşbirliği Bakanlığı, Balqa Valiliği Kalkınma Programı 2016-2018, Eylül 2015, http://mop.gov.jo/EchoBusV3.0/SystemAssets/pdf/gov.
- Safahat min Tarih al-Ürdün 4 1https://www.ammonnews.net. 21.11. 2007.
- Sulayman, walid, Al-Salt: Al-Ttarih Va-Zikraiyat Al-mjme El-anjilizii - Sahifat Alraay, http://alrai.com/article/1010463. Cuma, 02.09.2016, Saat: 12.05.
- System of universal geography founded on the works of Malte-Brun and Balbi, Open Library, The Lıbrary Of The Unıversıty Of Calıfornıa Los Angeles, 2007: https://ia802705.us.archive.org/28/items/systemofuniversa02balbiala/systemofuniversa02balbiala.pdf.
- Yaman, Zehra, Ürdün'de Osmanlı Salt şehri, Amman, 25.03.2014: https://www.aa.com.tr/tr/dunya/urdunde-osmanli-sehri-salt/172142.