19. YÜZYILDA ÇARLIK RUSYASI’NIN KAZAK JÜZLERİNDE GERÇEKLEŞTİRDİĞİ İDARÎ REFORMLAR VE NETİCELERİ

1730’lu yıllarda Küçük Jüz Han’ı Ebulhayır’ın Rus İmparatoriçesi Anna İoanovna’ya yazdığı mektup ile başlayan Kazak topraklarının Çarlık Rusyası’na dahil olma sürecinin tamamlanması 19. yüzyılın ikinci yarısında ancak nihai bir şekilde neticelenmiştir. İlk aşamada Çarlık hükümet Kazak topraklarını Rus sınır eyaletlerinin askerî valileri aracılığıyla yöneterek buralarda önemli idarî değişiklikler yapmaktan kaçınıyordu. Kazak bozkırının idarî sistemine ilk müdahale girişimi Orenburg Genel Valisi O. A. İgel’strom tarafından 18. yüzyılın ikinci yarısında gerçekleştirilmiş ve başarısız olmuştur. Ancak sonraki yüzyılda durum değişmişti. Kazakların yeni siyasî düzene uyum süreci sona ermişti. Kazak Jüzleri’nde geleneksel hanlık yönetim sistemi de zayıflamıştı. Kazak soyluları ve hanlarının birbiriyle anlaşmazlığa düşmesi ve her fırsatta Rus idarî kurumlarına başvurması Çarlık Rusya’sının bölgenin yönetimine müdahale etmesini kolaylaştırmıştır. Bölgedeki konumunun önemli ölçüde güçlendiğini hisseden Çarlık Rusyası, kendi idarî sistemine göçebe Kazakların entegrasyonunu hızlandırmak için yerel geleneksel yapıya karşı bir saldırıya geçme ihtiyacını fark etmişti. Nitekim Rus resmî kayıtlarında Kazakların Rusya tebaası statüsüne sahip olmalarına rağmen, imparatorluğun güney sınırı hâlâ Orenburg eyaleti olarak kabul ediliyordu. Ayrıca İngiltere’nin Orta Asya’daki konumunu güçlendirme isteği Çarlık Rusyası’nın Kazak topraklarında siyasî varlığını pekiştirme faaliyetlerini yoğunlaştırma ihtiyacı duymasına neden oldu. Rusya artık Kazak hanları ve soylularının imtiyazlarını kısıtlayarak iradesini daha katı bir şekilde dikte edebilecek bir konumda olduğunu hissediyordu. Böylelikle Kazak topraklarının Rusya’nın idarî sistemine dahil olması için çalışmalara başlanmıştır. 19. yüzyılın başlarından itibaren Kazak bozkırlarında Rus etkisinin güçlendirilmesi ve sömürgeleştirme politikasının gerçekleştirilmesi için Çarlık hükümet tarafından bir dizi önemli idarî ve toprak reformları hayata geçirilmiş, Kazak Jüzleri’nin siyasî ve idarî sistemi, Rusya’nın çıkarlarına göre şekillendirilmiştir. Kazak toprakları eyaletlere bölünmüş, bu eyaletlerdeki yüksek ve orta düzey idarî makamlar Rus memurları ve subaylarının ellerine verilmiş ve Kazak halkının temsilcileri sadece icracı olarak alt makamlara tayin edilmişlerdir. Bunun için göstermelik bir seçim sistemi uygulanmışsa da genellikle üst düzey makamlarda Rusya’ya sadık hizmet edecek insanlar görevlendirilmiştir. Böylece Kazak topraklarının sömürgeleştirilmesi hızlanmış, ödüller ve rütbeler karşılığında Kazak sultanları ve kabile reisleri Rusya’nın tarafına çekilerek itaatkâr bir yönetim sistemi oluşturulmuştur. Bundan sonra Kazak topraklarında daha derin ilerleyebilmek, bölgede Rus etkisini kalıcı hâle getirebilmek için Rus köylülerinin iskân edilmesine hız verilmiştir. Göçebe Kazak Türkleri, umutsuzca topraklarını elde tutmaya çalışsalar da başarılı olamamışlardır. Böylece Ruslar bölgeyi ele geçirmiş, Kazak Türkleri bağımsızlığı ile birlikte topraklarını da kaybetmişlerdir. 19. yüzyıl boyunca Çarlık Rusyası’nın Kazak Jüzleri’nde hayata geçirdiği idarî reformların neticesinde Kazak topraklarının Rusya’ya dahil edilme süreci tamamlanmış, Kazak toprakları resmî olarak Rusya’nın eyaletlerine dönüşmüştür. Bu çalışmada Rusya ve Kazakistan arşiv belgeleri ve dönemle ilgili kaynaklar ışığında 19. yüzyılda Çarlık hükümetin Kazak Jüzleri’nde gerçekleştirdiği idarî reformların Kazak toplumuna siyasî-iktisadî etkileri ele alınacaktır.

ADMINISTRATIVE REFORMS OF THE TSARİST RUSSIA IN THE KAZAKH JUZES IN 19TH CENTURY AND ITS RESULTS

The process of inclusion of the Kazakh lands into the Tsarist Russia, which started with the letter written by the Little Juz Khan Ebulhayır to the Russian Empress Anna Ioanovna in the 1730s, was finalized only in the second half of the 19th century. In the first stage, the Tsarist government ruled the Kazakh territories through the military governors of the Russian border states, avoiding significant administrative changes. The first attempt to intervene in the administrative system of the Kazakh steppe was made by the Orenburg Governer General O. A. Igel'strom in the second half of the 18th century and was unsuccessful. However, in the next century the situation had changed. The adaptation process of the Kazakhs to the new political order had come to an end. In the Kazakh Juz, the traditional khanate administration system was also weakened. The fact that Kazakh nobles and khans disagreed with each other and resorted to Russian administrative institutions at every opportunity facilitated the intervention of Tsarist Russia in the administration of the region. Feeling that its position in the region had strengthened considerably, Tsarist Russia realized the need to launch an offensive against the local traditional structure in order to accelerate the integration of nomadic Kazakhs into its own administrative system. From the beginning of the 19th century, a series of administrative and territorial reforms have been carried out by the Tsarist government to strengthen the Russian influence and to carry out the colonization policy in the Kazakh steppes, and the political and administrative system of Kazakh Juzes has been shaped according to the interests of Russia. The Kazakh territory was divided into states, where high and middle administrative authorities in these states were given to the hands of Russian officials and officers, and representatives of the Kazakh people were appointed to subordinate positions as executives only. Although an ostensible election system has been applied for this, people who will serve loyal to Russia are generally assigned to high-level positions. Thus, the colonization of the Kazakh lands was accelerated, and a submissive management system was established by attracting Kazakh Sultans and tribal chiefs to the side of Russia in return for awards and ranks. After that, the settlement of Russian peasants was accelerated in order to move deeper into Kazakh territory and to make the Russian influence permanent in the region. Although the nomadic Kazakh Turks desperately tried to retain their lands, they could not succeed. Thus, the Russians seized the region and Kazakh Turks lost their lands with their independence. In this study, in the light of archive documents of Russia and Kazakhstan and sources related to the period, the political-economic effects to the Kazakh society of the administrative reforms carried out by the Tsarist government in the Kazakh Juzes in the 19th century will be discussed.

PDF

___

ARTIKBAYEV, İ. Ö., İstoriya Kazahstana, İzd. Kazak Universiteti, Almatı 2006.
BATENKOV, G. S., Dannıye. Povest Sobstvennoy Jizni; Avtobiyografiçeskiye Rasskazy i Pisma. Vospominaniya i Rasskazy Deyateley Taynyh Obşçestv 1820-h Godov., Red. Yu. G. Oksman, İzd. Politkatarjan, Moskva 1933.
BEKMAHANOVA, N. Ye., Formirovaniye Mnogonatsiyonal’nogo Naseleniya Kazahstana i Severnoy Kirgizii, İzd. Nauka, Moskva 1980.
BUTKOV, P. G., Materialy Dlya Novoy İstorii Kafkaza s 1722 po 1803 gg, Nal’çik 2001.
GENS, G. F., “İz Kratkogo Obozreniya Upravleniya Orenburgskimi Kirgizami 1844 gg”, İstoriya Kazahstana v Dokumentah i Materialah: Al’manah. Vyp. 1, Almatı 2011, ss. 72-95.
Gosudarstvennıy Arhiv Omskoy Oblasti (GAOO), f. 2, op. 1, d. 430, l. 151-153.
Gosudarstvennıy Arhiv Orenburgskoy Oblasti, f. 6, op. 10, d. 6528, l. 8-8.
DOĞAN, Orhan, “Küçük Orda Kazak Hanlığının Güney ve Kuzey Komşuları ile İlişkileri (1734-1742)”, Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 24, S. 38, 2005, ss. 145-162.
_______, Orhan, “Kazakistan’ın Siyasî Yapılanma Süreci ile İlgili Belgelerin Tanıtılması”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, sayı 12, Konya, 2004, ss. 189-202.
İDAROV, S., “Kirgizskaya Step’ Sibirskogo Vedomostva i Novouçrejdennaya v Ney Semipalatinskaya Oblast”, Jurnal Ministerstva Vnutrennih Del, VII, St.-Peterburg 1854, ss. 19-54.
İZBASAROVA, G. B., “Politika Rossiyskoy İmperii v Kazahskoy Stepi v Pervoy Polovine XIX v.”, Vestnik Moskovskogo Universiteta, ser. 8, no 2, Moskva 2017, ss. 50-63.
KARA, Gülnar, “19. Yüzyılda ve 20. Yüzyılın Başında Kazak Türklerinde Fakirleşen Kesimler”, Sosyal, Beşeri ve İdarî Bilimlerde Yeni Ufuklar, Edt. Sinan Sönmez, Ertan Özçoban, Dursun Balkan, Hüseyin Karakuş, Gece Akademi, Ankara 2019, ss. 51-75.
KAZANTSEV, İ., Opisaniye Kirgiz-Kaysak, Tip. “Obşçestvennaya Pol’za”, St.-Peterburg 1867.
Kirgizskiy Kray, Polnoye Geografiçeskoye Opisaniye Naşego Oteçestva, Red. V. P. Semenov, t. 18, St.- Peterburg 1903.
KOMANDJAYEV, K. Ye., Razvitiye Kalmytskoy Gosudarstvennosti v Sostave Rossii v XVII-XIX vv”, Kaspiyskiy Region: Politika, Ekonomika, Kul’tura, 2010, no. 1(22), ss. 72-76.
LAPİN, N. S., Deyatel’nost’ O. A. İgel’stroma v Kontekste Kazahsko-Rossiyskih Vzaimootnoşeniy (1780-e-1790 gg), İzd. Sarıarka, Astana 2012.
LAZAREVSKİY, F. M., “O Sostoyanii Zapadnoy Çasti Kirgizskoy Ordy i Ural’skoy Linii. 1852 g.”, İstoriya Kazahstana v Dokumentah i Materialah: Al’manah, vıp. 3, İzd. Ekojan, Karaganda 2013, ss. 174-206.
LEVŞİN, A. İ., “Svidaniye s Hanom Men’şoy Kirgiz-Kaysakskoy Ordy”, Vestnik Evropy, Çast’ 114, no. 22, 1820, ss. 129-139.
Materialy po İstorii Politiçeskogo Stroya Kazahstana (so Vremeni Prisoyedineniya Kazahstana k Rossii i do Velikoy Oktyabrskoy Revolyutsii), sos. M. G. Maseviç, T. 1, İzd. AN KazSSR, Alma-ata 1960.
Materialy po İstrorii Kazahskoy SSR (1785-1828), T. IV, Red. M. P. Vyatkin, İzd. AN SSSR, MoskvaLeningrad 1940.
MEYER, L., Kirgizskaya Step’ Orenburgskogo Vedomostva, St.-Peterburg 1868.
MOİSEYEV, M. A., Rossiya i Kitay v Tsentral’noy Azii (vtoraya polovina XIX v-1917 gg.), Barnaul, 2003.
MUHTAR, A. K., AHMETOVA, U. T., “Karabay Sultan Jane Onın Urpaktarı Tarihınan”, Otan Tarihi, 3 (75), Almatı 2016, ss. 17-32.
Polnoye Sobraniye Zakonov Rosskiyskoy İmperii, (PSZRİ) Sobraniye (1649-1825), T. XXII (1784-1788).
RGİA, f. 1291, op. 81, d. 95/a, l. 165.
RGİA, f. 1291, op. 81, d. 95/a, l. 180.
RGİA, f. 1291, op. 81, d. 95/a, l. 226.
RGİA, f. 1291, op. 81, d. 95/a, l. 273.
Rossiyskiy Gosudarstvennıy İstoriçeskiy Arhiv (RGİA), f. 1291, op. 81, d. 95/a, l. 52-101.
Sbornik Dokumentov i Materiyalov, Red. M. O. Jangalin, F. N. Kireyev, V. F. Şahmatov, İzd. AN Kaz. SSR, Alma-ata 1964.
SEMENOVA, V. P., Gubernatory Orenburgskogo Kraya, Orenburgskoye Knijnoye İzdatel’stvo, Orenburg 1999.
TAYMASOV, S. U., “Perevodçik Orenburgskoy Gubernskoy Kantselyarii Petr Çuvalov”, Vestnik Çelyabinskogo Gosudarstvennogo Universiteta, no. 32 (170), Çelyabinsk 2009, s. 148-151.
Tsentral’nıy Gosudarstvennıy Arhiv Respubliki Kazahstan (TsGA RK), f. 4, op. 1, d. 237, l. 151-152; f. 78, op. 2, d. 43.
VYATKİN, M. P., Batyr Srym, İzd. AN SSSR, Moskva-Leningrad 1947.
VYATKİN, M. P., Batyr Srym, Sanat, Almatı 1998.
Zakonadatel’nıye Akty Rossiyskoy İmperii po İstorii Kazahstana (XIX v), Sbornik Dokumentov (1860-1885 gg.), çast’ 2-3, red. G. Ye. Otepova, A. S. İlyasova, İzd PGPİ, Pavlodar 2015.