ALTIN ORDA DEVLETİ’NDE YERLEŞİK HAYATIN İLK İZLERİ: SARAY ŞEHRİ

Çinggiz Han Moğol kabilelerini bileştirip devletini tesis ettikten sonra hanlığının on dördüncü yılında Batı Seferlerini başlattı. Bu seferler oğlu Cuci Han’ın kumandasında Cebe ve Sübütey Noyanların yardımlarıyla Moğol Devleti’nin Kuzey Batısı’na yapıldı. Seferler başarıyla tamamlanmış bunun sonucunda Azerbaycan topraklarını da içine alan batı toprakları Cuci Han’a bırakıldı. Çinggiz Han’dan önce ölen Cuci Han’ın topraklarına oğlu Batu Han ve kendisinden sonra gelenler sahip çıktılar. Çinggiz Han’ın ölümünden sonra Moğol Devleti’nin başına geçen Ögedey Han zamanında İkinci Batı Seferleri başlatıldı. Bu seferler yine Cuci Ulusu’nun komutasında gerçekleşti. Bu kez Moğol ordularının başında Batu Han ve yanında Cebe ve Sübütey Noyan yer aldı. İkinci Batı Seferleri neticesinde büyük bir alana yayılan Moğol Devleti, Rusya topraklarının büyük bir kısmını da ele geçirdi. Batu Han bu sefer sonucunda dedesi Çinggiz Han hayatta iken kendisinden elde etmiş olduğu Altın Busagalı Ak-Orda’nın temellerini Rusya topraklarında bulunan bugünkü Aktübe bölgesinde Saray adını verdiği şehirle attı. Batu Han Saray şehrini ilk kurduğu zaman Büyük Moğol Devleti’nin Kara-Kurum’daki Ordası’na benzer bir yapıda kurdu. Şehirleşme adına önemli teşebbüsleri olan Batu Han’dan sonra gelişim ve genişlemeye önem veren kardeşi Berke Han hükümdar oldu. Altın Orda şehirleri, bozkır kültürünün etkilerini üzerinde barındırdığı gibi, diğer taraftan burada yerleşik olan Bulgar medeniyetinin de şehirleşme kültüründen önemli derecede etkilenmiştir. Nitekim ilk Moğol seferlerinde Bulgarlar ortadan kaldırılmasına rağmen şehirleşme ve kültürel faaliyetleri önemli ölçüde varlığını korumuştur. Bu çalışmada Altın Orda Devleti’nin bozkır kültüründen yerleşik hayata geçişlerinin ilk emareleri olan şehirleşme hakkında bilgi verilecektir. Özelde Berke Han döneminde Saray şehrinin yapısı ve şehirdeki sosyo-kültürel yaşam incelenecektir.

Anahtar Kelimeler:

Moğollar, Altın Orda Devleti, Saray Şehri, Kent

THE FIRST TRACES OF LIFE IN THE GOLDEN HORDE STATE: THE CITY OF THE SARAI

After Genghis Khan united the Mongol tribes and established her state, she started the Western Expeditions in the fourth year of his khanate. These expeditions were carried out to the North West of the Mongol Khanate with the help of Cebe and Subetei Noyans under the commander of his son Cuci Khan. The expeditions were completed successfully and as a result, the western lands, including the Azerbaijan lands, were left to Cuci Khan. His son Batu Khan and those who came after him took care of the lands of Cuci Khan, who died before Genghis Khan. After the death of Genghis Khan, the Second Western Expeditions were initiated during the time of Ogetei Han, who took over the Mongol Khanate. These expeditions took place under the commander of Cuci Nation. This time, Batu Khan was at the head of the Mongol armies, and Cebe and Subetei Noyan were next to him. The Mongolian Khanate, which spread over a large area as a result of the second Western expeditions, captured a large part of Russia. As a result of this expedition, Batu Khan laid the foundations of the Golden Busaqan Ak-Horde, which he obtained from him while his ancestor Genghis Khan was alive, with the city he called Sarai in today's Aqtube region in Russia. When Batu Khan founded the city of Sarai for the first time, he established a structure similar to the Horde of Great Mongolian Khanate in Qaraqorum. After Batu Khan, who made important attempts for urbanization, his brother Berke Khan, who gave importance to development and expansion, became the ruler. The cities of the Golden Horde were significantly influenced by both the influence of the steppe culture and the urbanization culture of the Bulgarian civilization settled here. As a matter of fact, although Bulgarians were eliminated in the first Mongolian expeditions, urbanization and cultural activities continued to exist significantly. In this study, information will be given about urbanization, which are the first signs of the Golden Horde State's transition from steppe culture to settled life. In particular, the structure of the city of Sarai and the socio-cultural life in the city during the Berke Khan period will be examined.

Keywords:

Mongols, Golden Horde State, Sarai City,

PDF

___

ALAÜDDİN, Ata Melik Cuveynî, Tarih-i Cihânguşâ, çev. Mürsel Öztürk, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2013.
BALLOD, F. V. Starıy i Noviy Saray, Stolitsi Zolotoy Ordı, Kazan, 1923.
BARTHOLD, V.V. “Saray”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 10, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1979, ss. 206-207.
BARTHOLD, V.V., “Batu Han”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 2, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1979. ss. 351-353.
BARTHOLD, V.V., Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, haz. Kâzım Yaşar Kopraman-İsmail Aka, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2019.
BEYANİ, Şirin, Moğolan ve Hükumet-i İlhan-i der İran, Sazman-ı Mutalaa- ve Tedvin Kitab-ı Ulum-ı İnsani Danişgah-ha-i Merkez-i Tahkik ve Tovsee-i Ulum-ı İnsani, Tahran, 1389.
BİLGE, Mustafa L., “Akkirman”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 2, İstanbul 1989, ss. 269-270.
CARPİNİ, Plano, Moğolistan Seyahatnamesi, çev. Ergin Ayan, Kronik, İstanbul 2018.
DAVİDOV, G. A. Federov, Obşestvenniy Story Zolotoy Ordı, İzdatelystvo Moskoviskoğo Universiteta, Moskova, 1973.
DAVLETŞİN, Gamirzan, Türk Tatar Kültür Tarihi, çev. Albina Tuzlu, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2013.
DEVLET, Nadir, “Altın Ordu”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarih, C. 9, Çağ, İstanbul 1992. ss. 103-178.
DİA, “Kırım”, Diyanet Ansiklopedisi, C. 25, Ankara 2002, ss. 447-450.
Ebû Abdullah Muhammed İbn Battûta Tancî, İbn Battûta Seyahatnâmesi, C. I, çev. A. Sait Aykut, Yapı Kredi, İstanbul, 2000.
Ebu’l Fida, Ebu’l Fida Coğrafyası (Takvim’ül Büldan), çev. Ramazan Şeşen, Yeditepe, İstanbul 2017.
el-Mufaddal, en-Nehcüs-Sedid, W. De. Tiesenhausen, Altın Orda Devleti Tarihine Ait Metinler, çev. İsmail Hakkı İzmirli, İstanbul Maarif Matbaası, İstanbul 1941.
el-Ömerî, Mesâlikü’l-ebsâr fî Memâliki’l-emsâr (Türkler Hakkında Gördüklerim ve Duyduklarım), çev. D. Ahsen Batur, Selenge, İstanbul 2014.
er-Remzî Mehmed Murad, Telfik’ul Ahbar, ve Telhikü’l-Â’sâr fi Vakâyî-i Kazan, Bulgar ve Mûluki’t-Tatar, tah. İbrahim Şemseddin, C.1, Dâru’l-Kitabu’l-İlmiyye, Beyrut, H.1423.
FAHREDDİN, Rizaeddin, Altın Ordu ve Kazan Hanları, not-çev. İlyas Kamalov, Kaknüs, İstanbul 2003.
GOLDEN, Peter B., Türk Halkları Tarihine Giriş, çev. Osman Karatay, Karam, Ankara 2002.
GÖKTÜRK, Yasemin, Altın Orda Devletinde Ekonomik Hayat, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yüksek Lisans Tezi) Konya 2019.
GROUSSET, Rene, Bozkır İmparatorluğu, çev. M. Reşat Uzmen, Ötüken, İstanbul 2017.
İbn Abdüzzâhir, Siret’ül Melik-Zahir, W. De. Tiesenhausen, Altın Ordu Devleti Tarihine Ait Metinler, çev. İsmail Hakkı İzmirli, İstanbul Maarif Matbaası, İstanbul 1941.
İbn Arabşah, Acaibu’l Makdûr, çev. D. Ahsen Batur, Selenge, İstanbul 2012.
İNAN, Abdülkadir, Makaleler ve İncelemeler, C. II, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1998.
KAFALI, Mustafa, Altın Orda Hanlığının Kuruluş ve Yükseliş Devirleri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, İstanbul 1976.
KALAN, Ekrem, “Altın Orda Kent Kültürü: Saray el-Cedid (Yeni Saray) Örneği”, Gazi Eğitim, ss. 448-462.
KALAN, Ekrem, “Numismatik Materyallare Göre İslamlaşma Sürecinde Altın Orda Hanlarının Kullandığı İsim ve Unvarlar (1227-1257)”, Karadeniz Araştırmaları, Say.33, (2012), ss. 23-34.
KALAN, Ekrem, “XIII. Yüzyıllarda Kuzey İpek Yolu ve Altın Orda Hanları’nın Ticaret Politikaları, Avrasya Etüdleri 45/2015-1, İpek Yolu Özel Sayısı, TİKA, Ankara 2014, ss. 43-62.
KAMALOV, İlyas, “Saray”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 36, İstanbul, 2009. ss. 121-122.
KEMALOĞLU, İlyas “Altın Orda Devleti” Avrasya’nın Sekiz Asrı Çengizoğulları, haz. Hayrunnisa Alan- İlyas Kemaloğlu, Ötüken, İstanbul 2017, ss. 98-150.
KEMALOĞLU, İlyas, “Altın Orda Devleti’nin Adı Üzerine”, Türk Dünyası Araştırmaları, Say.141, ( 2002), 115-120.
KEMALOĞLU, İlyas, “Altın Orda Devleti” Ötüken’den Kırım’a Türk Dünyası Kültür Tarihi, haz. Ahmet Kanlıdere-İlyas Kemaloğlu, Ötüken, İstanbul 2020, ss. 273-293.
KEMALOĞLU, İlyas, Altın Orda ve Rusya “Rusya Üzerinde Türk-Tatar Etkisi, Ötüken, İstanbul 2015.
KILIÇ, Emel, Altın Orda Devletinin İktisadi Tarihi (XIII-XV. Yüzyıllar), C. 2, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Doktora Tezi) Ankara, 2017.
KONUKÇU, Enver, “Berke Han”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 5, İstanbul, 1992, ss. 506-507.
KÖPRÜLÜ, Fuat, “Altın Ordu’ya Ait Yeni Araştırmalar”, Belleten, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1995, ss. 397-436.
KURAT, Akdes Nimet, “Altın Ordu Devleti”, Türk Dünyası El Kitabı, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara 1976.
KURAT, Akdes Nimet, IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2019.
KÜÇÜKAŞÇI, Mustafa Sabri, “Şehir”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 36, İstanbul 2010, ss. 441-446.
Nizamüddin Şâmî, Zafernâme, çev. Necati Lugal, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1987.
Ötemiş Hacı, Çengiz-name, çev. İlyas Kemaloğlu, Türk Tarih Kurmu, Ankara 2018.
ÖZCAN, Altay Tayfun, Moğol-Rus İlişkileri, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2017.
ÖZTÜRK, Yücel, “Kefe”, Diyanet Ansiklopedisi, C. 25, Ankara 2002, ss. 182-184.
POLO, Marco, Doğu ve Batı Kaynaklarında Çin Seyahati, çev. Hande Loddo, Kaknüs, İstanbul 2003.
ROUX, Jean-Paul, Moğol İmparatorluğu Tarihi, Kabalcı, İstanbul 2001.
RUBRUCK, Wilhelm Von, Moğolların Büyük Hanı’na Seyahat, çev. Ergin Ayan, Kronik, İstanbul 2019.
SARAY, Mehmet, “Altın Orda Hanlığı”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 2, İstanbul 1989, ss. 538-540.
SCHAMİLOGLU, Uli, “Altın Orda’daki Kent Merkezlerinin Gelişimi ve Ükek Şehri”, çev. Umut Yolsever, Genel Türk Tarihi Araştırmaları, say. 3, C. 3, 2020, ss. 209-226.
Seyyid Mehmed Rızâ, Es-Seb’ü’s-Seyyâr fî- Ahbâr-ı Mülûki’t-Tatar, haz. Yavuz Söylemez, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2020.
SPULER, Berthold, Zolotoya Ordı, Mongoliy v Russiy, 1223-1502, gg, İnstitut İstoriy İm. Ş. Marjani AH PT, Kazan 2016.
TAŞAĞIL, Ahmet, “Çengiz Öncesi Türkler ve Moğollar”, Avrasya’nın Sekiz Asrı Çengizoğulları, haz. Hayrunnisa Alan-İlyas Kemaloğlu, Ötüken, İstanbul 2017, ss. 11-29.
TEKİN, Oğuz, “Sikke”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 37, İstanbul 2009, ss. 179-181.
ÜNAL, Fatih, “Geçmişten Günümüze As-tarhan (Astrahan/Hacı Tarhan)”, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Say.38, (Erzurum-2008), ss. 227-252.
VERNADSKY, George, Moğollar ve Ruslar, çev. Eşref Bengi Özbilen, Selenge, İstanbul 2015.
YAKUBOVSKİY, A.Yu., Altın Ordu ve Çöküşü, çev. Hasan Eren, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1992.
Yezdî, Şerefüddin Ali, Emîr Timur (Zafername), çev. D. Ahsen Batur, Selenge, İstanbul 2019.