Sumerlilerde Din Anlayışı ve Tanrı Algısı

İnsan, yaratılışı gereği inanmaya meyilli bir canlıdır. Bu inanma eyleminin kendisini gösterdiği en önemli yer dinî inançlardır. İnsanlık tarihinin ilk dönemlerinden itibaren doğada gördüğü ve karşısında çaresiz hissettiği olaylara insanüstü bir güç atfeden insan, bu gücün üst bir otoritenin kontrolünde olduğunu düşünmüştür. Bu düşünceden hareketle çok tanrılı bir inanç sistemi oluşturan insan toplulukları, tanrılar âlemini bir aile olarak tahayyül ederek evrenin işleyişini bu ailenin karar ve tercihlerine endekslemiştir. Bu durum da insanın yazgısının ve kamusal düzenin ister eril ister dişil formlarda olsun tanrısal bir otoritenin belirlemiş olduğu düşüncesini ortaya çıkarmıştır. Eski Mezopotamya coğrafyasında ortaya çıkan ilk köylerle birlikte organize bir yaşama sahip olan insan topluluklarının yönetilmesi ve toplumsal düzenin sağlanması inanç sistemleri çerçevesinde gerçekleşmiştir. İlk köylerin kentlere dönüşmesiyle daha kurumsal bir hâl alan inanç sistemleri Sumer Kent Devletleri ile birlikte dinî bir bürokrasiye sahip olmuş ve sosyal hayattan siyasete, manevi dünyadan ekonomiye kadar yaşamın her alanına hükmeder hâle gelmiştir. Mitolojik anlatılarla dinî dünyalarını daha da hareketlendiren Sumerliler, sahip oldukları din anlayışı ve tanrı algısını yazıyı icat ederek kayıt tutma geleneğini başlatmalarıyla sonraki dönemlere aktarmayı başarmışlardır. Bu aktarım, Antik Mezopotamya coğrafyasının binlerce yıllık kültürel birikiminde Sumer izlerinin görülmesinin en temel gerekçesidir. Bu çalışmada, Sumer toplumunun din anlayışı ve tanrı algısı çivi yazılı kaynaklardan yapılan çıkarımlar ve modern literatürden elde edilen bilgilerden hareketle sorgulayıcı bir biçimde ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Sumerliler, Din, İnanç, Tanrı, Tanrıça

Religious Understanding and Concept of God in Sumerians

Human beings, by nature, have an inclination to believe. The most prominent area where this inclination manifests itself is in religious beliefs. Since the earliest periods of human history, people have attributed supernatural powers to the natural events they have witnessed and felt helpless against, believing that these powers were controlled by a higher authority. Based on this idea, human communities developed polytheistic belief systems and imagined a realm of gods as a family, indexing the functioning of the universe to the decisions and preferences of this family. This belief led to the idea that the destiny of humans and the public order, whether in masculine or feminine forms, are determined by divine authority. With the emergence of the first villages in Ancient Mesopotamia, the management of organized human communities and the provision of social order were achieved within the framework of belief systems. As belief systems became more institutionalized with the transformation of the first villages into cities, they included a religious bureaucracy, and dominated every aspect of life from social to political, spiritual, and economic. The Sumerian City States were a prime example of this. The Sumerians enriched their religious world with mythological narratives, successfully transferring their understanding of religion and the perception of god to the following periods by inventing writing and starting the record-keeping tradition. This transfer is the main reason why Sumerian traces are evident in the cultural accumulation of thousands of years of Ancient Mesopotamian geography. This study will explore the understanding of religion and the perception of god in Sumerian society, based on inferences made from cuneiform sources and information obtained from modern literature.

Keywords:

Sumerians, Religion, Belief, God, Goddess,

PDF

___

Adams, D. (2009). Leeming creation myths of the world. California: Green Publishing Group.
Altuncu, A. (2011). Sümerlilerin din tarihi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ.
Armstrong, K. (2006). Mitlerin kısa tarihi. (D. Şendil, Çev.). İstanbul: Merkez Kitaplar.
Armstrong, K. (1998). Tanrının tarihi. (O. Özel, Çev.). Ankara: Ayraç Yayınevi.
Aygün, V. (2017). Eskiçağ Mezopotamya’sında Tanrı algısı, Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 5, 79-73.
Bottéro, J. (2005). İlk atalarımız ilkin Sumerler vardı. Jean Bottéro (Ed.). Eski Yakındoğu Sumer’den kutsal kitaba (1. baskı, ss.23-35). Ankara: Dost Kitabevi.
Bottéro, J. ve Kramer, S. N. (2021). Mezopotamya mitolojisi. (A. Tümertekin, Çev.). İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları.
Bottéro, J. Mezopotamya yazı akıl ve tanrılar. (M. E. Özcan, Çev.). İstanbul: Dost Kitabevi.
Büyük, C. (2013). Düalizm bilinç ve Tanrı. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 39, 134-158.
Casadio, G. (1995). The politicus myth and the history religion. Kernos, 8, 85-95.
Campbell, J. (2019). İlkel mitoloji Tanrı’nın maskeleri. (K. Emiroğlu, Çev.). (I. Cilt) İstanbul: Islık Yayınları.
Çığ, M. İ. (1998). İnanna’nın aşkı Sumer’de inanç ve kutsal evlenme. İstanbul: Kaynak yayınları.
Çığ, M. İ. (2012). Ortadoğu uygarlık mirası. (I. Cilt) İstanbul: Kaynak Yayınları.
Çığ, M. İ. (2021). Uygarlığın kökeni Sumerliler. (I. Cilt) İstanbul: Kaynak Yayınları.
Demirci, K. (2019). Eski Mezopotamya dinlerine giriş. İstanbul: Ayışığı Kitapları.
Dickson, K. (2015). Enki and Ninhursag the Trickster in paradise. Journal of Near Eastern Studies, 66, 1-32.
Dinçmen, K. (2006). Psikiyatri ve mitos. İstanbul: Pan Yayıncılık.
Dönmez, S. (2016). Eski Mezopotamya toplumlarında korku ve güç ilişkisi üzerine bir değerlendirme. International Journal of Social Science, II, 213-226.
Durkheim, E. (2020). Dini hayatın ilkel biçimleri, (A. Ceylan, Çev.). Ankara: Gece Kitaplığı.
Durkheim, E. (2005) Dini hayatın ilkel biçimleri, (F. Aydın, Çev.). İstanbul: Şenyıldız Matbaası.
Durmuş, İ. (2019). Sumerlilerde inanç. L. Gürkan Gökçek, Ercüment Yıldırım, Okay Pekşen (Ed.). Mezopotamya’nın eski çağlarında inanç olgusu ve yönetim anlayışı, (1. baskı, s.19-40). İstanbul: Değişim Yayınları.
Eliade, M. (2009). Dinler tarihine giriş. (L. Arslan Özcan, Çev.). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
Eliade, M. (2003). Dinsel inançlar ve düşünceler tarihi. (A. Berktay, Çev.). (I. Cilt) İstanbul: Kabalcı Yayınları.
Eliade, M. (1992). İmgeler ve simgeler. (M. A. Kılıçbay, Çev.). İstanbul: Gece Yayınları.
Falkenstein, A. (2018) The Anunna in the Sumerian tradition. The Annunaki gods according to Ancient Mesopotamian sources. (ss.13-39). New Jersey: Blind Spot Press.
Frankfort H. ve Bing, G. (1958). The Archetype in Analitical Psychology and the History of Religion. Journal of the Warburg and Courtauld Institutes. 2, 166-178.
Frayne D. ve Stuckey J. (2021). A handbook of gods and goddesses of Ancient Near East. USA: Eisenbrauns.
Hook, S. H. (1993). Ortadoğu mitolojisi. (A. Şenel, Çev.). Ankara: İmge Kitabevi.
Jacobsen, T. (2017). Karanlığın hazineleri. (S. Erduman, Çev.). İstanbul: Paris Yayınları.
Jacobsen, T. (1987). The harp that once. New York: Yale University Press.
Jacobsen, T. (1976). The treasures of darkness. London: Yale University Press.
Jung, K. G. (2010). Psikoloji ve din. (R. Karabey, Çev.). İstanbul: Okyanus Yayınları.
Jung, K. G. (1966). Psychology and religion. London: Yale University Press.
Kaçar, A. (2020). Eski Mezopotamya’da büyü ve büyücülük, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
Kahya, Ö. (2019). Sumerce ve Akadca metinlerde rüya türleri. DTCF Dergisi, 59/1, 229-255.
Kınal, F. (1983). Eski Mezopotamya tarihi. Ankara: Dil Tarih ve Coğrafya Basımevi.
Kramer, S. N. (2000). Sumerlerin kurnaz tanrısı Enki. (H. Koyukan, Çev.). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
Kramer, S. N. (1999). Sumer mitolojisi. (H. Koyukan, Çev.). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
Kramer, S. N. (2010). Sumerian mythology. AG: Forgotten Books.
Kramer, S. N. (1969). Sumerian myths and epic tales. Ancient Near Eastern Text Relating to the Old Testament (ss.37-41) New Jersey: Princeton University Press.
Kramer, S. N. (2018). Tarih Sumer’de başlar. (H. Koyukan, Çev.). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
Kramer, S. N. (1963). The Sumerians. London: The University of Chicago Press.
Kulmar, T. (2005). On supreme Sky God from the aspect of religious history and in prehistoric Estonian material. Folklore, 31, 16-30.
Leick, G. (2003). A dictionary of ancient Near Eastern mythology. New York: Routledge.
Leick, G. (2010). Historical dictionary of Mesopotamia. Plymouth: Second Edition.
Leick, G. (2008). Sexualitiy and religion in Mesopotamia. Religion Compass, 2, 119-133.
Leisten, B. P. (2008). Sacred marriage and the transfer of divine knowledge: alliances between gods and the king in the Ancient Mesopotamia. Marti Nissinen, Risto Uro (Ed.). Sacred Marriage (1. baskı, s.43-73) Indiana: Eisenbrauns.
McCall, H. (2017). Mezopotamya mitleri. (B. Baykara, Çev.). Ankara: Phoneix.
McNeill, W. (2002). Dünya tarihi. (A. Şenel, Çev.). İstanbul: İmge Kitabevi.
Memiş, E. (2020). Eskiçağ’da Mezopotamya. Bursa: Ekin Yayınları.
Narev, K. (2014). The nature and importance of Sumerian city states. History in the making, 3, 73-82.
Nocera. G. M. D. (2015). Dördüncü binyılda Yakındoğu ve Mısır Anadolu’da Geç Kalkolitik Çağ. Umberto Eco (Ed.). (3. baskı, s.61-76). Antik Yakındoğu, İstanbul: Alfa Yayınları.
Otto, R. (1958). The idea of holy. London: Oxford University Press.
Örnek, V. (1995). Yüz soruda ilkellerde din büyü sanat. İstanbul: Gerçek Yayınevi.
Pekşen, O. (2017). Mezopotamya’da din-siyaset ilişkisi. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kahramanmaraş.
Pekşen, O. (2022). İnanç ve Tanrılar. L. Gürkan Gökçek, Ercüment Yıldırım, Okay Pekşen (Ed.). Eski Mezopotamya’nın Kültür Tarihi (1. Baskı, s.253-277). İstanbul: Değişim Yayınları.
Pollock, S. (2017). Mezopotamya var olmamış cennet. (B. Esen, Çev.). İstanbul: Sumer Yayıncılık.
Porath, N. (2016). The Hume/Tylor genealogy and Andrew Lang, Anthropos. 11, 1-6.
Radner, K. (2021). Mezopotamya Dicle ve Fırat nehirleri arasındaki erken yüksek kültürler. (B. Hertsch, Çev.). İstanbul: Runik Kitap.
Rochberg, F. (2005). Mesopotamian cosmology. Daniel Snell (Ed.). Companion to the Ancient Near East (1. baskı, ss. 316-329) Malden: Blackwell Publishing.
Roux, G. (2005). Sümerliler denizden mi çıktılar. Jean Bottéro (Ed.). Eski Yakındoğu Sumer’den kutsal kitaba. (1. baskı, s.36-59) Ankara: Dost Kitabevi.
Schimmel, A. (1999). Dinler tarihine giriş. İstanbul: Kırkambar Yayınları.
Schmökel, H. (1973). Sumer dini II. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 21, 368-390.
Samet, N. (2014). Lament and lamentation, Ancient Near East and Hebrew. Encyclopedia of The Bible and Its Reception, 685-692.
Swinburne. R. (1986). The evolution of soul. Oxford: Clarendon Press.
Şimşek, F. (2017). Eskiçağ toplumlarında boğa algısı ve inancı. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 10, 593-599.
Uncu, E. (2011). Eski Mezopotamya ve Yunan dünyasında din ve tanrılar. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Denizli.
Vanstiphout, H. (1997). Why did Enki organize the world. Finkel (Ed.). Sumerian Gods and Their Representation (1. baskı, s.117-134). Groningen: Styx Publications.
Witzel, M. (2015). Water in Mythology. Daedalus the Journal of the American Academy of Arts & Sciences, 18-26.
Yıldırım, E. (2016). İnsanlığın metafiziksel kozmoloji anlayışında Mezopotamya mitolojisinin sahip olduğu evren algılayışının etkisi. MSKÜ Eğitim Fakültesi Dergisi, 3/SI, 18-27.
Zgoll, A. (2021). Inanna and En-hedua-na: mutual empowerment and the myth Inanna Conquers Ur. Drob Krüpe, Sebastian Fink (Ed.). Powerful women in the ancient world (1. baskı, s.13-56). Münster: Zaphon.