Şeyh Sait İsyanı’ nın Nedenleri Gelişim Süreci Ve Sonuçlarına Dair Değerlendirme

Dünya tarihi boyunca kurulan belki de bütün devletler türlü isyan girişimleri ve isyanlar ile uğraşmıştır. Bu durum ölüm kalım savaşı olarak niteleyebileceğimiz İstiklâl Harbi’ nden çıkan, yeni bir devlet halinde teşekkül eden Türkiye Cumhuriyeti içinde geçerlidir. Kurtuluş Savaşı’ nda ve kuruluşunun ilk yıllarından itibaren isyanlarla boğuşmak zorunda kalan Türkiye Cumhuriyeti, kuruluş itibariyle Nasturi isyanı ve ardından Şeyh Sait ile başlayan ve Dersim isyanına kadar devam eden bir isyan dalgası ile karşılaşmıştır. İsyan dalgası özellikle Türkiye’ nin Doğu ve Güneydoğu bölgelerinde meydana gelmiştir. İsyanlar ağırlıklı olarak belli bir etnik milliyet tarafından çıkarılmıştır. Çıkarılan isyanlar, dini ve etnik nedenler gibi çeşitli nedenler ile başlamış, türlü zorluklarla bastırılmış, maddi, manevi ve siyasi sonuçlar doğurarak son bulmuştur. Çalışmamızda kaynaklar analiz edilerek değerlendirilmeye çalışılmıştır. Çalışmada isyan kavramını açıkladıktan sonra çıkan isyanlar içerisinde ayrı bir önemi olduğunu düşündüğümüz Şeyh Sait İsyanı’ nı nedenleri açıklanmaya çalışılmış, gelişimi ve bastırılması incelenerek sonuçlar tartışılmış ve son halde değerlendirme yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

İsyan, Şeyh Sait, Din, Etnik, Milliyetçilik

AN EVALUATİON OF THE CAUSES, DEVELOPMENT, AND CONSEQUENCES OF THE SHEİKH SAİT REBELLİON

Perhaps all states established throughout the World history encountered various attempts of riots and rebellions. This is also true for the Republic of Turkey which emerged from an Independence War, a life-or-death war, and was formed into a new state. The Republic of Turkey, which had to deal with riots in the Independence War and from the first years of its foundation, faced a wave of riots that began with the Nasturi rebellion and then the Sheikh Sait rebellion and continued with the Dersim rebellion. The wave of riots occurred especially in the Eastern and Southeastern regions of Turkey. The riots were mainly carried out by a certain ethnic nationality. They emerged out of religious and ethnic motivations and were suppressed with various difficulties, and had financial, moral and political consequences. In this study, the related sources are analyzed and tried to be evaluated. After explaining the concept of rebellion, the reasons for the Sheikh Sait Rebellion, which is considered to have a special importance in the riots that occurred, are tried to be explained, its development and suppression are examined, the results are discussed and a final evaluation is made.

Keywords:

Rebellion, Sheikh Sait, Religion, Ethnicity, Nationalism,

PDF

___

Başkanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA), Fon Kodu: 30.18.1.1, Yer No: 27.70.7.
Başkanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA), Fon Kodu: 51.0.0.0, Yer No: 4.28.4.
Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi (TBMM ZC), İ: 59, C: 2, 18.02.1341 (1925): 123-124.
Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi (TBMM ZC), İ: 59, C: 2, 18.02.1341 (1925): 131.
Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi (TBMM ZC), İ: 64, C: 2, 25.02.1341 (1925): 306.
Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi (TBMM ZC), İ: 64, C: 2, 25.02.1341 (1925): 309-311.
Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi (TBMM ZC), İ:69, C: 1, 04.03.1341 (1925): 129.
Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi (TBMM ZC), İ: 69, C: 2, 04.03.1341 (1925): 149.
Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi (TBMM ZC), İ: 69, C: 2, 04.03.1341 (1925): 145.
Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi (TBMM ZC), İ: 85 C: 2, 23.03. 1341 (1925): 128.
Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi (TBMM ZC), İ: 107, C: 1, 20.04.1341 (1925): 239.
Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi (TBMM ZC), İ: 18, C: 1, 25.12.1926, s. 124. Resmî Gazete 13.12.1925 Sayı: 243.
Acar, Hasan. ‘’Türk Siyasal Hayatında Şeyh Sait İsyanı’’. MANAS Sosyal
Araştırmalar Dergisi 8, sy. 3 (2019): 2934-2952.
Atatürk, Mustafa Kemal. Nutuk. Ankara: Kaynak Yayınları, 2015.
Akdağ, Mustafa, Celali İsyanları (1550-1603). Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları, 1963.
Cevizoğlu, Hulki. 1919’ un Şifresi. 1. Baskı. Ankara: Ceviz Kabuğu Yayınları, 2007.
Dokuyan, Sabit. ‘’Tekkelerin Kapatılması ve Tasfiye Süreci (1925-1938)’’. Türk Kültürü ve Hacıbektaş Veli Araştırma Dergisi 98 (Yaz 2021): 217-244.
Genelkurmay Belgelerinde Kürt İsyanları 1. 1. Baskı. İstanbul: Kaynak Yayınları, 1992.
T.C. İçişleri Bakanlığı Kamu Düzeni ve Güvenliği Müsteşarlığı. Güvenlik Terimleri Sözlüğü. Ankara: Kamu Düzeni ve Güvenliği Müsteşarlığı Yayınları, 2017.
İlyas, Ahmet. ‘’Tek Parti Döneminde Aşiretleri Kontrol Altına Almak İçin Çıkarılan Kanun ve Hazırlanan Raporlar’’. The Journal of Academic Social Science Studies 28 (Sonbahar 2014): 329-348.
Karabekir, Kazım. Kürt Meselesi. 12. Baskı. İstanbul: Emre Yayınları, 2004.
Komintern Belgelerinde Türkiye-3 Kürt Sorunu. ed. Doğu Perinçek. İstanbul: Kaynak Yayınları, 1994.
Koç, Nurgün. ‘’Şeyh Sait Ayaklanması’’. Journal of Turkish Studies 8, sy. 2 (2013): 153-166.
Kürkçüoğlu, Ömer. Türk İngiliz İlişkileri (1919-1926). Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, 1978.
Meydan, Sinan. Hafıza. 22. Baskı. İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 2019.
Mumcu, Uğur. Kürt İslam Ayaklanması 1919-1925. 11. Baskı. Ankara: Tekin Yayınevi, 1993.
Oran, Baskın. Şeyh Sait Ayaklanması Kutusu. ed. Baskın Oran. Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar. I. 6. Baskı. İstanbul: İletişim Yayınları, 2002.
Olsen, Robert. Kürt Milliyetçiliğinin Kaynakları ve Şeyh Said İsyanı 1880-1925. trc. Bülent Peker-Nevzat Kıraç. Ankara: Özge, 1992.
Orbay, Rauf. Cehennem Değirmeni- Siyasi Hatıralarım II. İstanbul: Emre Yayınları, 1993.
Örgeevren, Ahmet Süreyya. Şeyh Sait İsyanı ve Şark İstiklâl Mahkemesi. İstanbul: Temel, 2002.
Özden, Hilmi. ‘’Şeyh Sait İsyanı, İngiltere ve Musul (13 Şubat 1925)’’. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Türk Dünyası Uygulama ve Araştırma Merkezi Yakın Tarih Dergisi 3, sy. 6 (2019): 52-60.
Piyadeoğlu, Cihan. ‘’Selçuklu Hanedanının Önemli Bir Mensubu: İbrahim Yınal’’. Türkiyat Mecmuası 223, sy. 2 (2013): 117-143.
Sarı, Muhammed. ‘’Atatürk Dönemi’nin İskân Politikasında İç İskâna Yönelik Çalışmalar’’. Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi 7, sy. 14 (Güz 2011): 87-113.
Sarıkoyuncu Değerli, Esra. ‘’Amerikan Basınında Doğu İsyanları 1925-1938’’. Gazi Akademik Bakış 3, sy. 6 (Yaz 2010): 97-121.
Saygın, Elif Zülal. ‘’Atatürk Dönemi Göç ve İskân Politikaları’’. ASSAM 9, sy. 20 (2022): 1-18.
Şimşir, Bilal. İngiliz Belgeleriyle Türkiye’de Kürt Sorunu (1924-1938): Şeyh Sait, Ağrı ve Dersim Ayaklanmaları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1991.
Toker, Metin. Şeyh Sait ve İsyanı. Ankara: Yeni Haber Yayıncılık, 1998.
Yalçın, Durmuş, Yaşar Akbıyık, Yücel Özkaya, Gülnihal Bozkurt, Erdinç Tokgöz, Refik Turan, Nuri Köstüklü, Mustafa Balcıoğlu, Mehmet Akif Tural, Cezmi Eraslan ve Cemal Avcı. Türkiye Cumhuriyeti Tarihi II. 8. Baskı. Ankara: AKDTYK Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 2008.
Zeyrek, Suat. ‘’Millî Mücadele Sürecinde Türk – İngiliz Rekabeti: Kürt Sorunu’’. Türkiyat Mecmuası 23, sy. 1 (2013): 109-140.
Felsefe. ‘’Kitle Psikolojisi Nedir?’’. Erişim 09.05.2022. https://www.felsefe.gen.tr/kitle-psikolojisi-nedir/.
Dokuz Eylül Üniversitesi Kurumsal Akademik Açık Arşiv. Erişim 26.05.2020. http://acikerisim.deu.edu.tr:8080/xmlui/bitstream/handle/20.500.12397/6624/206206.pdf?sequence=1.
T.C. Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi Başkanlığı. ‘’Kastamonu’ da İkinci Konuşma’’. Erişim 25.05.2022. https://www.atam.gov.tr/ataturkun-soylev-ve-demecleri/kastamonuda-ikinci-konusma.
Türk Dil Kurumu. ‘’Güncel Türkçe Sözlük’’. Erişim 08.05.2022. https://sozluk.gov.tr.