Pietro Lupis Valentiano’nun İtalyanca-Türkçe Çeviri Yazılı Sözlüğünde Ses Olayları (1520-1527)

Batı Türkçesinin tarihî gelişimini çoğu zaman Arap harfli imla ile yazılan metinlerden takip etmek güçtür. Türkçe ya da alıntı kelimelerde kalıplaşmış Osmanlı imlasının gölgelediği değişim ve gelişmeler Batılılar tarafından Latin, Kiril, Grek gibi alfabe sistemleri ile yazılan çeviri yazılı metinlerden kolaylıkla takip edilebilmektedir. Bu çalışma erken dönem çeviri yazılı metinlerden biri olan Pietro Lupis Valentiano’nun Opera Nova de M. Pietro Lvpis Valentiano La qual insegna a parlare Turchesco adlı İtalyanca-Türkçe sözlüğünde Osmanlı imlasının gölgelediği bazı kelime ve eklerdeki ses olaylarını ele almaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Osmanlı Türkçesi; Fonetik; Pietro Lupis Valentiano; Çeviri Yazılı Metinler; Rumeli Ağızları

Phonetic Changes Observed in Pietro Lupis Valentiano’s Italian- Turkish Transcription Text (1520-1527)

It’s often very difficult to follow some specific phonetic changes of Ottoman Turkish in Ottoman Turkish texts of Arabic script. The phonetic changes not indicated by this Ottoman script can be followed in the so-called transcription texts written by European scholars in Latin, Cyrillic and Greek alphabets. This article discusses phonetic changes in certain word roots and suffixes observed in Pietro Lupis Valentiano’s Italian-Turkish dictionary entitled Opera Nova de M. Pietro Lvpis Valentiano La qual insegna a parlare Turchesco, otherwise not detectable in Ottoman Turkish texts of Arabic script.

Keywords:

Ottoman Turkish; Turkish Phonetics and Phonology; Pietro Lupis Valentiano; Transcription Texts of Turkish; Rumelian Dialects of Ottoman Turkish,

PDF

___

Adamović, Milan, Das Türkische des 16. Jahrhunderts Nach den Aufze- ichnungen des Florentiners Filippo Argenti (1533), Göttingen, Pontus Verlag, 2001.
________, “Ein Italienisch-Türkisches Sprachbuch Aus Den Jahren 1525- 1530”, Wiener Zeitschrift für die kunde des Morgenlandes, 67, 1975.
Ahmed, Oktay, “Makedonya Türk Ağızlarında İki Sesin Durumu Üzerine: ‘Ö’ Ünlüsü ve ‘H’ Ünsüzü”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi (TEKE), I/2, 2012.
Banguoğlu, Tahsin, Türkçenin Grameri, Ankara, TDK Yayınları, 2000.
Borraccini, Rosa Marisa, “Stampa e Società ad Ancona in Antico Regime Tipografico”, Atti e Memorie, Ancona, sayı 110 (2012), 2013.
Canhasi, Suzan D. - Sulçevsi Nebahat, “Kosova Türk Ağızlarına Arnavut Di- linin Etkisi”, Uluslararası Dil ve Edebiyat Çalışmaları Konferansı Türk ve Arna- vut Kültüründe Ortak Yönler 25-26 Mayıs 2012 Bildiri Kitabı, Tiran, Arnavutluk, BEDËR Press, 2012.
Clauson, Sir Gerard, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Great Britain, Oxford University Press, 1972.
________, Turkish and Mongolian Studies, London, The Royal Asiatic So- ciety of Great Britain and Ireland, 1962.
Deny, Jean, Türk Dili Grameri Osmanlı Lehçesi, çev. Ali Ulvi Elöve, İstan- bul, Maarif Matbaası, 1941.
Develi, Hayati, Evliya Çelebi Seyahatnamesine Göre 17. Yüzyıl Osmanlı Türkçesinde Ses Benzeşmeleri ve Uyumlar, Ankara, TDK Yayınları, 1995.
Doerfer, Gerhard, Turkische Und Mongolische Elemente Im Neupersischen, Band II, Wiesbaden, Germany, Franz Steiner Verlag GMBH, 1965.
Duman, Musa, Evliya Çelebi Seyahatnamesine Göre 17. Yüzyılda Ses Değiş- meleri, Ankara, TDK Yayınları, 1995.
________, “Klasik Osmanlı Türkçesinde i/e Meselesine Dair”, İlmi Araştır- malar, sayı 7, İstanbul, 1999.
Duman, Musa - Yağmur, Ömer, “-Up Zarf-Fiil Ekinin Eski Anadolu Türk- çesindeki Fonetik Durumu”, Uluslararası Eski Anadolu Türkçesi Araştırmaları Çalıştayı 1-2 Aralık 2010 Bildiri Kitabı, İstanbul, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 2013.
Eckmann, János, “Dinler (Makedonya) Türk Ağzı”, TDAY Belleten, Ankara, TDK Yayınları, 1960.
________, Çağatayca El Kitabı, çev. Günay Karaağaç, İstanbul, İstanbul Üni- versitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1988.
Erdal, Marcel, A Grammar of Old Turkic, Leiden-Boston, Brill, 2004.
Eren, Hasan, Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Ankara, Bizim Büro Basımevi, 1999.
Ergin, Muharrem, Türk Dil Bilgisi, İstanbul, Bayrak Basım, 2003.
Filipović, Rudolf, “The Beginnings of Lexicography in Croatio”, The History of Lexicography, haz. Reinhard Hartmann, Amsterdam-Philadelphia, John Benja- mins Publishing Company, 1986.
Gabain, A. von, Eski Türkçenin Grameri, çev. Mehmet Akalın, Ankara, TDK Yayınları, 1988.
Gülensoy, Tuncer, “Rumeli Ağızlarının Ses Bilgisi Üzerine Bir Deneme”, TDAY Belleten, Ankara, TDK Yayınları, 1984 (1987).
________, Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, cilt I-II, Ankara, TDK Yayınları, 2007.
Gülsevin, Gürer, Eski Anadolu Türkçesinde Ekler, Ankara, TDK Yayınları, 1997.
________, “Türkiye Türkçesi Ağızlarında #h Sesi Üzerine”, TDAY Belleten, cilt I-II, Ankara, TDK Yayınları, 2001 (2003).
________, “Ağız Araştırmalarımızda Yaygınlaşmış Yanlışlıklar (3): ‘üzüm/ yüzüm; öllük/höllük’ türeme mi düşme mi?”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, V/2, Bornova, İzmir, 2005.
Hazai, G., “Rumeli Ağızlarının Tarihi Üzerine”, TDAY Belleten, Ankara, TDK Yayınları, 1960.
Jable, Ergin, “Kosova Türk Ağızları İnceleme-Metin-Sözlük”, (Yayımlan- mamış Doktora Tezi), Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya, 2010.
Karadoğan, Ahmet, “Eski Anadolu Türkçesinde Yuvarlaklaşan Ekler”, TDAY Belleten, cilt I-II, Ankara, TDK Yayınları, 2001 (2003).
Kartallıoğlu, Yavuz, “Klâsik Osmanlı Türkçesinde Eklerin Ses Düzeni (16., 17. ve 18. Yüzyıl)”, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2005.
________, Bernardo da Parigi’nin Söz Kitabı 400 Yıllık İtalyanca-Türkçe Sözlük, Ankara, Gazi Kitabevi, 2010.
Kerslake, Celia, “Ottoman Turkish”, The Turkic Languages, haz. Lars Johan- son, Èva Á. Csato, London, New York, 1998.
Kocaoğlu, Timur, “Tarihi Türk Lehçeleri Metinlerinin Transkripsiyonlanma- sında Kapalı é / i Meselesi”, Türk Kültürü, sayı 483-484, Temmuz-Ağustos 2003.
Korkmaz, Zeynep, Gramer Terimleri Sözlüğü, Ankara, TDK Yayınları, 1992.
________, “Eski Osmanlı Kaynaklarının Yayınında Transkripsiyonla İlgili Değerlendirmeler”, Türkoloji Dergisi, cilt 8, 1979.
Mansuroğlu, Mecdut, “Eski Osmanlıca”, Tarihî Türk Şiveleri, haz. Mehmet Akalın, Ankara, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 1988.
Megisero, Hieronymo, In∫titutionum Lingvæ Turcicæ, Lipsiæ, 1612.
Meninski, Francisco Mesgnien, Thesaurus Lingarum Orientalium Turci- cae-Arabicae-Persicae (1680), cilt I-III, haz. Stanisław Stachowski, Mehmet Öl- mez, İstanbul, Simurg, 2000.
Molino, Giovanni, Dittionario Della Lingua Italiana Tvrchesca, Roma, 1641.
Özkan, Mustafa, Türkiye Türkçesi Ses ve Yazım Bilgisi, İstanbul, Filiz Kita- bevi, 2009.
Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, cilt III, İstanbul, MEB Yayınları, 1972.
Parigi, Bernardo da, Söz Kitābı Vocabolario Italiano Tvrchesco, cilt I-III, Roma, 1665.
Rocchi, Luciano, Il Dizionario Turco-Ottomano di Arcangelo Carradori (1650), Trieste, Edizioni Università di Trieste, 2011.
________, Il ‘Dittionario della Lingua Turchesca’ di Pietro Ferraguto (1611), Trieste, Edizioni Università di Trieste, 2012.
________, I Repertori Lessicali Turco - Ottomani di Giovan Battista Montal- bano (1630 ca.), Trieste, Edizioni Università di Trieste, 2014.
Sultanzade, Vügar, “Ses Olaylarının Sınıflandırılması Üzerine (Balkan Türk Ağızları Malzemesinde)”, Beder Journal of Humanities, 4/2, 2014 (Fall).
Şemseddin Sami, Kâmûs-ı Türkî, İstanbul, Çağrı Yayınları, 1992.
Tanrıverdi, Ahmet, “Arnavutluk’un Korçe Şehrinde Kullanılan Türkçe Ke- limeler ve Kullanım Alanları”, Uluslararası Dil ve Edebiyat Konferansı ‘Bal- kanlarda Türkçe’ Bildiri Kitabı II, Hëna e Plotë Beder Üniversitesi 14-16 Kasım 2013, Tiran, Arnavutluk, 2013.
TDK, Derleme Sözlüğü I (2. bs. 1993), II-XII (1965-1983), Ankara, TDK Yayınları, 1965-1993.
________, Yeni Tarama Sözlüğü, haz. Cem Dilçin, Ankara, TDK Yayınları, 1983.
________, Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü I (1995), II-VIII (1996), Ankara, TDK Yayınları, 1995-1996.
________, Türkçe Sözlük, cilt I-II, Ankara, TDK Yayınları, 1998.
Tekin, Talat, Türk Dillerinde Birincil Uzunluklar, Ankara, Simurg, 1995.
________, Orhon Türkçesi Grameri, Ankara, Türk Dilleri Araştırmaları Di- zisi, 2003.
Tietze, Andreas, Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı, cilt I, İstanbul, Wien, Simurg, 2002.
Tulum, Mertol, Osmanlı Türkçesine Giriş, Eskişehir, Anadolu Üniversitesi, 2011.
________, 17. Yüzyıl Türkçesi ve Söz Varlığı, Ankara, TDK Yayınları, 2011.
Uygur, Vedat, “Osmanlıca Metinlerde ‘Balkan Ağzı’ İmlasına Dair Bir De- ğerlendirme”, Uluslararası Dil ve Edebiyat Konferansı ‘Balkanlarda Türkçe’ Bildiri Kitabı II, Hëna e Plotë Beder Üniversitesi 14-16 Kasım 2013, Tiran, Ar- navutluk, 2013.
Valentiano, Pietro Lupis, Opera Nvova Che Insegna a Parlare la Lingva Sc- hiavonescha alli Grandi alli Picoli et alle Donne, 1527.
Yağmur, Ömer, “Latin Harfli Çeviri Yazılı Metinlerde Türkçe Söz Dizimi (16-19. Yüzyıllar)”, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2013.